sábado, 30 de noviembre de 2013

SAWUTANAKAN CHIMPUNTAT AYMAR LAQAMP YATI (ASTRONOMÍA AYMARA CODIFICADA EN LOS TEJIDOS)

 Elias Reynaldo Ajata Rivera 
CH’UMST’A (Resumen) 
Aka yatxatatanx, aymar amuyunakarjamaw sawutanakax uñakipata, laqamptuqit kuna yatiñanakay utjchi, uk jikxatañataki. Ukhamïpanx, qalltkasax jakäwisan thakhinakap uñacht’aytan, anqat jutat amuyunakax kunjamasa, jiwasan saräwisax kunjamarakisa ukas amuyt’atarakiwa. Ukxarux, jiwasax kunjams sawutanak apnaqtan ukatw qillqt’araktan. Ukanak niy uñakipxasaw, wara waranakan, Lupin, Phaxsin, Pachamam Uraqin chimpunakap thaqhañ qalltataraki. Wara war qutunakatakix, saltanakw jikxattan; Ali P’akita, Wiphala, Wara War T’aja, Qarwa, Chakana, Q’urawa ukanakataki. Maysatuqitx, Lupitakix mä qawqha saltanak jikxatawiyaraktanwa; jupax jaqjam jakäwiniwa ukhamarak inti jalsux sawut saminakas kikipakiwa, sasas sawiyaraktanwa. Phaxsirux lupin yuntapjam uñjataraki; ukampirus janiw jupatak sumx saltanak jikxatawikaraktanti. Aka qillqatanx, Pachamam Uraqisarux kunjams jamuqañax wakisi, kunats yatiqañ utanakan yatichapkist ukhamax jan jiwasatak askïki ukanakatxats amuykipt’atarakiwa. Ukhamatwa, sawut ch’ukus uraqin taypipjam, Intin thakhipjam amuyasi. Tukuyañatakix, uraqisan jakäwipatwa arst’araktan ukhamarakiw wayratakis illapatakis saltanak uñacht’ayaraktan. Juk’a arunx, aka qillqatampix aymar markasan yatiñanakap wasitat qhanstayañ thaqtan, jan akat qhipar chaqtxañapataki, yatiqañ utanakans yatichasiñapataki. Niy sisxtanwa, amtäwisax saräwis taypitpach sarantayatawa kunattix yaqhip jila kullakanakasax anqar uñtat lup’iwinakampikirakiw qillqañ yatxapxi; ukhamat jiwasan thakhinakasat armasisina. Yatxatawx Jach’a Suyu Paka Jaqin kunkanchayatarakïnwa, sañaw wakt’istu; chiqpachansa, Tarixra (Corocoro) Aylluna. 

En esta investigación, se analiza los tejidos de acuerdo al pensamiento aymara con el fin de encontrar la sabiduría existente en relación con la pacha. En ese entendido, al empezar se muestra los principios de nuestra existencia, también se reflexiona sobre las características del pensamiento occidental y de nuestra cultura. Posteriormente, escribimos sobre cómo nosotros utilizamos los tejidos. Después de tocar aquellos puntos, se empieza a buscar los íconos de las estrellas, el Sol, la Luna y la Madre Naturaleza. Encontramos saltas en los tejidos para las constelaciones Ali P’akita, Wiphala, Wara War T’aja, Qarwa, Chakana y Q’urawa. Por otro lado, hemos hallado algunas saltas para el Sol y también sostenemos que él tiene vida y que los colores de los tejidos se asemejan a la salida de los rayos solares. A la Luna, se la percibe como la pareja del Sol; sin embargo, no hemos establecido exactamente saltas para ella. En este artículo, también se considera sobre la manera adecuada de diseñar los mapas de nuestra Madre Tierra así como se reflexiona respecto a lo inapropiado de lo que nos enseñaron en las instituciones educativas. De esa manera, se relaciona la costura de los tejidos con el ecuador de la tierra y el recorrido del Sol. Para finalizar, hablamos de la vida de nuestra tierra; también existen saltas para el viento y el rayo. En suma, con este escrito buscamos difundir nuevamente los conocimientos de nuestro pueblo aymara para que en el futuro no se pierda y se enseñe en las unidades educativas. Ya dijimos que nuestro razonamiento se realiza en el marco de nuestra cultura dado que algunos de nuestros hermanos y hermanas ya suelen escribir nada más que con ideas alienadas, olvidando así nuestros procedimientos. Cabe señalar que la investigación se llevó a cabo en la Provincia Pacajes; precisamente, en el Ayllu Tarejra (Corocoro).  

Wakisir arunaka: Aymar sawutanaka, pacha yati, saltanaka, wara waranaka, suni saräwinaka. 

Palabras clave: Tejidos aymaras, geografía andina, saltas, estrellas, cultura andina. 

AYMAR YATIMPI ANQA AMUYUNAKAMPI (La sabiduría andina y el pensamiento occidental) 

Anqa markanakan lup’ïwinakapamp phuqhantat jaqinakax janiw jiwasan yatinakasarux yäqapkiti. Ukat sipans, jiwasan yatiñanakasat arsupki ukjax, jan wakiskir arunakampiw sutinchañ yatipxi. Jupanakatakix janiw yatinakasax chiqpankkiti; ukatw kastill arunx etno- arsump taqi kuns chhijllañ yatipxi. Ukjamatw chimpu yatisarux etnosemiología sas sutinchapxi jan ukax jakhu yatisarus etnomatemática sutimp uñt’apxi, jupanakan yatiñanakapakis chiqakaspa, yäpankkaspa ukjama. Jupanakjam jisk’achir amtanisn ukasti, jiwasax yatiñanakapar etnogeografía, etnoastronomía jan ukax etnomedicina ukham sutincharaksna. 

Maysa tuqutxa, markasanx jilpachanix janiw jiwasan saräwinakasarjamax qillqapkiti janirakiw yatxatapkisa, anqa amuyunakampikiw uñakipapxistu. Ukhamanak uñjasaw, Fausto Reinaga jilatax “Bolivia es un país sin escritores ni artistas. Una miserable y despreciable colonia intelectual de Occidente” (1971. 32 u. ) sasinx qhurut arst’awiyarakïna. Ukhamïpanwa, jichhax amuyunakasarjam qillqañ yant’awiyarakiñäni. 

Aymaranakan yatinakapax mayja kankañanirakiwa, janiw anqa markat jutir ciencia ukjamakiti. Jiwasax yati ukatw parltan, janiw ciencia uka arutakix kuna arus aymaranx utjkiti, cienciax mä lup´ïwik jay sañ yati, uka lup’ïwix anqa markankiri ukakiwa, janiw jiwasankirx “askiw” sañ yatkiti. Aymar yatinakax yupaychäwimpis mayachthapitakiwa (Soza, 2012, 22 u.). Qhana arunx, mä aymar jaqix janiw anqa markankirjam lup’kiti. 

Aka amuyunakaw Yati ukarux thurxasipxi: taqi kunas jakäwiniwa; apunakampis qamatawa; yänakas qachuni urquniwa; Pachamamax yäqatawa; jaqi purax mä wilanjam uñjasitawa; tama amuyuw sapa amuyut sipans nayr yäqata: jilïrinakar yäqañawa; pachaw taypinki, janiw jaqïkiti; yanapkipt’asiñas, phuqhacht’asiñas, khuyapayasiñas, mä amtar puriñas, apnaqäwinak muyuyañas, juk’ampinakampinakas utjarakiwa. Maysatxa, cienciax lurawinak qhanstayañatakikiwa, jaqi amuyutpach luratakiwa, Pachamam q’irwjañatak amtatawa, jakäwi mayjaptayaña muni, Pacha yänakar ñanqhachañarus purikirakiwa (Estermann, 2011, 116-120 unk. ). Jichhax sisktan uka amuyunakasampiw aka qillqatx laqanchayañäni.  

SAWUTANAKAN KANKAÑAPA (Esencia de los tejidos) 

Sawutanakax kunayman kunkin luratawa: yänak q’ipnaqañataki, wawanak uywañataki, kuka imañataki, ch’uqi winañataki, isjam uskusiñataki, juk’ampinakampi. Ukhamatwa, sawutanakax mä jaqina, mä markana kankañapa uñacht’ayapxi; kikiparakiw, kuna saräwinis uk yatiyistu. Ukatuqutx Aurelio Castedux siwa: 

La práctica del tejido también sirve como medio para la representación del imaginario de cada región. El confeccionar los textiles (tejer) permite a este pueblo o comunidad, plasmar su pensamiento y filosofía y la visión del medio ambiente (físico y natural) que lo rodea en una prenda ya sea una llixlla o en un poncho, que son una síntesis de la cosmovisión de ellos (2011, 354 u.) 

Waljaniw, aymaranakax janiw nayrax qillqañ yatipkanti, sañ yatipxistu. Ukampirus jiwasan qillqanakasas yatxatäwinakasas sawutanakan, p’itatanakankaskiwa. Amuyañatakix saraksnawa, jichhürunakax sawurinakax kunayman arunak qhanstayañ yatipxi; uk uñjasax, nayrax kikipakirakïnwa, saraksnawa. Jichhax, kunjams pachxat yatxatatanakasax sawutanakan chimpuntata, uk uñakipt’arakiñäni. 

PACHA (Pacha) 

Pachax pä ch’ama sañ muni; aka arux paya, ch’ama uka aymar arunakat juti. Aka jisk’a qillqatanx, laqampumpit uraqimpit parlañatakiw pacha arx apnaqañäni. Maysatx, niy juk’amp patanx sawiyxtanwa, jiwas aymaranakatakix taqi kunaw pachanx jakäwini; pata tuquns, manqha tuquns, jikxatasktan uka chiqansa. Nayra pachanakatpachx, yatirinakamp amawt’anakampiw laqamp uñch’ukipxiritayna. Jupanakax pachapar yapuchañataki ukjamarak apunakasar yupaychañatakiw wara waranakxat yatxatapxirïna. Ukampirus janiw ukaruk qhiparapkänti, jan ukast sutinak uskupxarakirïna, yaqhipkutix uywa sutinakampi jan ukast aka uraqin utjir yänak sutinakampi.  

WARA WARANAKA (Las estrellas) 

Laqampun jikxatasir wara waranakarux kastill arunx Vía Láctea sutimp uñt’atawa; ukampirus aymaranakatakix Alaxpach Jawira satawa. Ukhamax janiw uraqinakx jawiranakax utjkiti jan ukax alaxpachans utjarakiwa. Mä away saltanx akhamaw uñjasi: 
 Alaxpach Jawir salta  (Salta de la Vía Lactea)
Alaxpach Jawir jamuqata(Fotografía de la Vía Lactea)
Aka saltanx ch’ankhanakax jisk’at jisk’at sawutawa; ukatw, wara waranakakaspas ukham uñnaqi. Kastill arunx wara war qutunakarux galaxia sutimp uñt’atawa; aymaranx jawiraxarakispawa. Jan uka arux walïkchi ukasti, Vía Láctea ukar sutichatapata, phiriru sutimpiw uñt’araksna kunattix aka qutunakax qapu phirirur uñtasitapxiwa. 

Wali nayra jan amtkañ pachanakatpachaw, laqamp uñch’ukisax, jaqix kunayman uñnaqanak wara waranakan amuyirïna; ukhamatwa, Alaxpach Jawiranx, taqi kast uywanakamp yänakampiw jupatak utjaraki. Jichhax sawutanak uñakipañaw wakt’istu; nayraqatx saltanak uñjañäni thiyaparust wara war qutunakraki. Jiskxatas jiskxatasax, akïrinakw jikxataraktan: 

 Wara War T’aja (Enredo de estrellas) 

 Chakana (Cruz Andina) 


 Qarwa (Llama) 


 Q’urawa (Honda)


 Ali P’akita (Árbol desgajado) 


 Wiphala (Wiphala) 


Aka alaxpach qutunakax janiw wara waranakampik amuyatakänti, jan wara waranakan ch’amak chiqanakamp kunaw phuqhachatarakïna. Wara war qutunakax janiw uñacht’ayktan ukanakakikarakiti, juk’ampinakaw utji, ukanakat yatiñatakix juk’amp sawutanakaw uñakipan munasiraki. Aka chiq tukuyañatakix, wara warax kunjams sawutan uñjasi uk qhanancht’añäni. Teresa Gisbertampi, Silvia Arcempi Martha Cajiasampix (2006), Arte Textil y Mundo Andino qillqatapanx, mä pusi k’uchut 12 siqinakamp muyukipat chimpuruw wara waraw sasin sawiyapxi: 

 Wara wara (estrella) 

LUPIMPI PHAXSIMPI (El Sol y la Luna) 

Sawutanakanx lupix kunayman uñtaniw uñstaraki. Yaqhipanx janiw anch ch’ama ch’am tukutäkiti yaqhanakansti nayrani, lakani ukhamarakiw uñsti. Maysatxa, amtañaw wakisiraki: Lupirux Willka, Inti sutinakampiw uñt’ataraki. Ukampirus janiw kunapachas aka arunakax apnaqaña ukxatx arskañaniti, ukax yaqha yatxatawinak sartayañatakiw askirakïni.

  Lupi saltanaka (Saltas del Sol) 

Yaqhip chiqanakanx, lupirux Willka Tata sasaw sapxaraki ¿kunats ukham sappacha? Intix aymaranakan apusawa. Nayra achachila awichanakasax juparuw yupaychapxirïna; Pachamamarus, Uywininakarus, Achachilanakarus,… ukhamaraki. Aymaranakan jakäwisaxa lupimp mayacht’atawa. Marasa, urusa, Inti jalsunk ukjaw qallti. Ukatwa, Machaq Marax Tiwanakun Inti jalsunk ukapachax katuqata; qhan qhana arunxa, janiw jiwasatakix marax chika arumax qallantkiti, kamisti anqa markat apanit machaq marax qalltki ukhama. Mara mayjt’äwinakas Lupïpanwa utjaraki; jallupachampit awtipachampitw arsuskaraktan. 

Kunjamti niy sawiyxtan ukhamarjamax, taqi kunaw aymaranakatakix jakäwini. Lupix uka kikiparakiw patatpach uñch’ukiniskistu. Alwatat qalltas jayp’untañapkamaxa, Lupirux jaqirjamaw uñjata. Ukatwa, jaqix niy tayk awkixtan ukapachatakix, “ñakaw jayp’uski” sañ arus utji; ukalaykurakiw Lupirux yaqhip saltanakanx k’ajkir ajanuni sawupxi. 

Yaqha tuqutxa saraksnawa, sawutanakanx aymar warminakax Intin qhant’anitaparjamaw saminakx tilantapxi. Ukhamawa, ikiñanakas, awayunakas, tarinakas, istallanakas, ch’uspanakas, punchunakas, yaqha sawutanakas Inti jalsur, Inti jalantar, chika urur uñtasitapxiwa. Wila awayunx ch’iyar wilat janq’u wilar puriñkamax walja saminakaw uñstapxi, ukxarust mayamp ch’iyar wilar puriñatakix pachpa saminakaw utjaraki. Uka pachparakiw, yaqha saminakanx utjaraki. 



Inti Jalsu (Salida del Sol) 

Aymaranakax pata pampanakanpin nayratpach qamasipxirïna; ukjamïpanx, jaya khunu qullunaks jaya pampanaks uñjapxarakirïnwa, janiw ch’umi manqhanakanjam jak’aruk unjapkänti. Ukatpi, nayranakapax Willka Tatar misturs mantirs amuyapxirïnxa. Ukanak uñjasax, kikipak saminak sawutanakapar tilantapxarakirin, sapxistuwa. 

Jiwasatakix taqi kunas panipiniwa, Inti Tatax Phaxsi Mamampiw chikachasi. Sawutanakanx, Phaxsix janiw anqa amuyumpjam jamuqat jikxatañ munañäkiti. Jupanakax q’asantatw jamuqañ yatipxi, jiwas taypinx janiw ukhamakaspati, janiw q’asantat jamuqatakarakispati, taqpachaw uñstaraki.

Ukjamïpanx, janiw aka yatxataw sartayañatakix phaxsitak saltanakx sum jikxatawiktanti; ukampirus, yaqhip wallkha amuyt’äwinakar puriwiyaraktanwa. Nayraqatax siristwa, phaxsi saltax pusi k’uchunispawa, Lupinkiris kipkaki. Ukxarux sarakiristwa, janiw sawurinakax saltanakx Lupitakkik lurapkaspati, jan ukax, phaxsitakix utjarakpachawa kunattix urunak jakhuñataki, saräwinak kunkanchayañatakiw phaxsir uñt’añax munataraki. Ukhamawa, nayra tayk awkinakasax mä maranx 13 phaxsinipxanwa; ukax sañ muniwa: Phaxsi Mamatakis, 28 uru tamatakis pachpa aruw apnaqatänxa: phaxsi

 Phaxsin saltapaspawa (Posible ícono de la Luna) 

Lupir uñtasitarakiw phaxsin jakäwipaxa. Sillus kikipak jisk’akïk ukjax, Wawa Phaxsi sutimpiw uñt’araktan, ninkhar yuritakïkaspas ukhama. Sapürunjamaw jisk’aptis jach’aptisa; ukatwa, kunjamaskchiy ukhamarjamax jayri, llulluqa, urt’a, sunaqi arunakampis kunayman uñnaqanakapar uñt’tan. Aka chiq tukuyañatakix saraksnawa: phaxsin saräwinakapax kun lurañatakis sum yatiñawa; jayrinx yamas janiw isis t’axsuñäkiti, sapxiwa. 

PACHAMAM URAQI (La Madre Tierra) 

Jichhurunakax anqat jutat amuyunakampix uraqis uñjanx mayj yatichapxistu, urinsayarux pataruw uskuyapxistu, aransayarust aynacharuraki. Yatichañ utanakans ukpin iwxapxistu, jan ukham jamuqxatax, “jan waliw” sasaw tuqisipxi. Ukampirus ukjam uraq jamuqañax janiw askïkiti. Urinsayankir markanakakis jiwas patankkaspa, wali ch’amanipkaspa ukham amuyayistu. Jiwasax aynach tuqurukirakiw ucht’astan. Yaqhip anqa markankir jaqinakax yamakis “urinsayankir markanakaw wali ch’amanipxi, qamiripxi, juk’amp nayrt’atapxi” sasaw jisk’achapxarakistu. Ukampirus, uraq ukham uñjatax, janiw taqi chiqankir markanakax kikipak uñstapkiti, mayninakapiniw patankasipki, yaqhanakask aynacht’ayataw jikxatasipxaraki: 

Anqa amuyun jamuqa (Mapa occidental)

 Ukampirus, saräwinakasarjamax janiw urinsayarux patar uskuñax wakt’kiti. Punchunakamp awayunakampix payat ch’ukthapitapxiwa, uka chiqatw kunayman saminakapax kikipat paypach tuqur sawuntat uñstapxaraki (Sánchez, 1995, 21 u.). Mallkunakan, jilaqatanakan, mama t’allanakan isinakapxat yatirinakax “punchunakampin awayunakampin pä chiqapax urinsayampir aramsayampiruw amtayistu” sapxiwa. Ukhamax punch uskusktan ukjax, maysa tuqupax kupiruw janxatti, yaqha tuqupast ch’iqaruw janxattaraki. Uk uñjasax, janiw aymaranakatakix urinsayax pata tuqur jamuqatakaspati, saraksnawa.

  Urinsayamp Aransayam uñancht’ayata (Representación del norte y el sur) 

Aka sawutanakan chukupax uraq taypimp sasiwa. Ukapachparakiw, uka ch’ukux Inti Tatan thaqkhipakaspas ukhama. Mä arunx, akjamarakiwa: 


Yaqhip sawutanakanx, Lupin saltapax pusi arini chimpump chikaw unsti. Uka saltanakasti ch’ukump chikaw mä thiyat maysa thiyar sarapxi. Ukasti, kawksarutix sarapki uksaruw aymaranakax Pachamam Uraqisarux amuyapxirïna, sañ munaraki. Jiwasarux uka chimpurjam jamuqañaw wakt’xistu: 

 Uraq uñachayir saltanaka (Íconos de orientación) 

Maysatxa, chullpanakan punkunakapax Inti jals tuqiruw uñtata. Nayra achachil awichanakasax lupir uñtasisaw kawkhans jikxatasipx uk yatipxirïna, janiw thiyanakar uñtasis sarnaqapxirïkanti. Jichhakamas, pata pampanakanx, waljaniw utanakapx lupi mistunk uksar uñtat lurasisipkaki. 

Jichha pach sarnaqäwisanx Inti jalsut uñtasis sarnaqañax utjaskakiwa. 21 uru mara t’aqa phaxsit saraqkipanx, Tiwanakunx inti jalsur uñtataw Machaq Marax katuqata, amparanakas uksa tuquruw luqtata. Qhana Arunx, aymaranakatakix Inti jalsuw wali yäqataxa, janiw urinsayakiti. Ukatw uraq jamuqkasax inti jalsux patar uskuñ wakisi. 
 Aymar saräwin jamuqa (Mapa según la cultura aymara) 

 Ukhamax ¿kunats inti jalsux patatuqur uraq jamuqkasax uskuña? Aka jiskt’ar jaysañatakix, sisktan uka amuyunak amthapiñäni: 

-Sawutanakan pä jananakapax urinsayan aransayan chimpunakapawa. 
-Awayumpin punchumpin ch’ukunakapax Lupin thakhipawa; uka pachparakiw uraqin taypipapxaraki.
-Chullpanakan utanakapax inti jalsur uñtatapxiwa 
-Machaq Mar katuqkasax, Tiwanaku markanx, lupir uñtasaw ampar apttan. 

Ukham amuyt’äwinak jikxatasax, Tawantinsuyu uraqinx taqiniw kikipat uñjasipxirïna, sasinw saraksna. Lupitakix, urinsayat aransaykamax pachpa chiqankapxanwa. Ukjamatw, jan khithis mayninak patankkänti.

Tawantinsuyu Uraqi (Territorio del Tahuantinsuyo) 

Aka uraqinx, kunayman uywanakamp alinakampiw utji, jupanakamp chikt’ataw jaqix jakasi. Jiwasax jupanakamp chikt’ataw qamaraktan. Pachamamax taqiniruw kikipat uñjas uywasistu. Niyaw sistan, sawutanakax pachan chimpunakapawa; ukatw, awayuns, tarins, ch’uspans uywanakamp alinakampix utji. Jach’a luräwinak sartayañatakis, jisk’anak kunkanchayañatakis, aymaranakax pachan munañanakaparjamaw lurapxirïna. Uka kikiparakiw, Pachamamax jiwasjam janchini, uñnaqani, ukhama, jawiranakas sirk’anakapjamawa. Ukatw, jiwasax jan usuntañapatakix sun jupar uñjtan. Uka pachpa munasiñampiw, wayra samanapatakis, q’ixi q’ixu arupatakis saltanak sawuraktan: 

 Illapa salta (Salta del rayo)
Wayra salta (Salta del viento)
 Yapuchañatakix, sawutanakas kikipak sukanakx lurtan. Llamayuñatakis qalltat tukuykampin sararaktan; janiw khithis sapa sukat mä ali p’atsus sarkiti. Sawu pampanakas jiskhantanakas yapunakaruw uñtasipxi. Sawutanakax kunapach satañas, kuna uywanakar alinakar unch’ukiñas ukanaks yatiyapxarakistuwa (Villarroel, 2011, 181 u.). 

TUKUCHA (Conclusión) 

Saräwinakasax jiwasamp chikäsipkiwa, laqanchayañaw wakt’istu. Kunayman yatinakax jiwasan amuyusarjamaw sartayañ wakisxi. Ukhamïpansti, aka qillqatanx ukham amtäwimpiw sawutanakx uñakiptan. Aymaranakax janiw ina ukhamakx saltanak lurañ yatipkanti jan ukasti yatiñanakasw qhanstaytan. Kunayman pacha yänak jamuqtan, ukanak taypinsti wara war qutunaka, Lupi, Phaxsi, juk’ampinakamp chimpuqtan. Uka pachparakiwa, Pachamama uraqisax kunjamas uñjatañapa ukxats jikxatt’awiyaraktan. Yatxatatasarjamax, pankanakanx janiw uraqisax urinsayat patani uñstañapax wakisxiti; jiwasan luräwinakasarjamax, Inti jalsuw patankxañapa, ukhamatw mayni markanakampix juk’amp kikipat laphinakan uñjasxsna. Tukuyañatakix saraksnawa, sawutanakanx kunayman yatinakasaw qillqataski; anqa markankirinakax, aymaranakax janiw qillqanakanipkänti, sañ yatipxi, ukampirus sawutanakaw qillqanakasx imasipki, waljaniw ukx amuyawixapxaraktan. 

QILLQATANAKA (Bibliografía) 

AJACOPA, Sotero (2008). Léxico textil aymara y quechua desde los saberes locales [versión digital]. Recuperado el 27 de agosto de 2013 de http://200.87.119.77:8180/musef/bitstream/123456789/265/1/561-572.pdf 

AJATA, Elias (2013). Las lenguas nativas frente al español. En Lingüística Boliviana 3 (65-78). El Alto: Universidad Pública de El Alto/Instituto de Investigaciones Lingüísticas y Postgrado. 

CASTEDO, Aurelio (2011). Descripción iconográfica y simbólica del arte textil en la comunidad de Niño Korín. En Anales de la 25 Reunión Anual de Etnología, aportes a las ciencias sociales (tomo II). (pp. 353-366). La Paz: MUSEF. 

CASTILLO, Luz (2009). El aguayo paceño. Recuperado de Recuperado el 27 de agosto de 2013 de http://www.musef.org.bo/uploaded-files/musef-investigacion/Aguayo.pdf 

CERECEDA, Verónica (2010). Semiología de los textiles andinos: las talegas de Isluga. En Revista de Antropología Chilena, 42 (1), 181-198. 

 ESTERMANN, Josef (2011). Filosofía Andina, sabiduría Indígena para un mundo nuevo (2da ed.). La Paz: Instituto Superior Ecuménico Andino de Teología. GISBERT, Teresa; 

ARZE Silvia; CAJÍAS, Martha (2006). Arte textil y mundo andino (3a ed.). La Paz: Plural, MUSEF. 

PANIAGUA, Teresa (2008). Sociología del ayllu, desde el conocimiento local de Ayata. La Paz: Pachakuti/Abya Yala. 

REINAGA, Fausto (1971). Tesis india. La Paz: PIB. 

SANCHEZ PARGA, José (1995). Textos textiles en la tradición cultural andina. Quito: IADAP. 

SOZA, Jorge (2012). El discurso de la “cosmovisión andina”, una lectura marxista del “mundo andino”. La Paz: El Viejo Topo. 

VILLARROEL, Gloria (2011). Expresiones textiles de los saberes climatológicos y rituales de productividad. En Anales de la 25 Reunión Anual de Etnología, aportes a las ciencias sociales (tomo II). (pp. 181-189). La Paz: MUSEF. 

PDF apaqt''am (Descargar en PDF): 

lunes, 3 de junio de 2013

YATIRI



“Aymar saräwinak maynit maynikam yatiykipt’asipxañanakasataki”
Qillq.: Elias Reynaldo Ajata Rivera[1]
 

Aymar marka taypinx yatirix wali yäqatawa. Jupax mayninakar yanapt’iriwa, kunayman tuqitw jiskt’asiraksna: k’umar jakañxata, irnaqawxata, qullqichawxata, chacha-warmi sarnaqäwxata, juk’ampinakata. Yatirin irnaqäwipax inalmam uñxatas jutir luräwinak yatiyañawa. Ukatakix taripx apnaqasipuniwa.
Janir inalmam unxatkasax yatirix kunayman apunakaruw mayisi: Pachamamaru, Achachilanakaru, Wak’anakaru ukjamarak jan uñjkay ch’amanakarusa. Uk lurx ukjakiw jiskt’asirir jaysañatak inalmam thawtaraki. Yaqhip tuqinx kuka laphin janq’u uñnaqapaw wali sarañapatakix aski, sapxiwa, ukampirus maysanakanx ch’iyar ajanuparakiw askit uñt’ata. Maysa tuqutx, jiskt’asirix tarinw nayrach (qullqi) uskuñaparaki, ukax yatirin paylläwipaw qhiparux tukxarakini.
Yatirix janiw inalmam unxatañak yatkarakiti, jan ukax kunats mä usux uñsti ukjamarak kunjamats qullasispa uk amuyañatakis wali khusawa, jupat qullasp jan ukax yaqhacha, uks jiskt’asirirux sañ yatirakiwa. Yatirix kunayman yänak apnaqi: alinaka, lik’i, kupala, millu, qata, waji, kunayman samin t’arwanaka, muxsa tikanaka, ch’urunaka, alkula[2], jisk’alla kampana yqh.
Yamakis jupax ajay usunaks janchi usunaks qullaqarakiwa. Ukatakix, uywanaks mayipxarakispawa: wila k’ank’a, ch’iyar anu, janq’u qarwa, sullunaka. Niyak qullañ tukuyxasax, yanapiriruw apnaqat qullanak  mä yäqat chiqar (chinkäna, jawira, p’iya, k’allk’a, wasar chiqanaka) jaqtaniñapatak khitharaki.
Yatiriptañatakix janiw aliq ukjamakïkiti, jan ukax pachan ajllitäñapawa. Ukjamïpanx q’ixu q’ixun puritanaka, ispanaka, kayullanaka, suxtallanakakirakiw[3] (jan ukax juk’amp luk’ananinaka) yatiriptapxaspa. Jichhurunakax jach’a markanakanx khithis yatirit sas sarnaqxakirakiwa, chiqpach yatirinakax wali thaqhatapxiwa.


Aru qhanancha
YATIRI. s. Médico somático-espiritual andino.
QULLQICHÄWI. s. Economía, manejo económico.
K’UMARA. qh. Sano.
TARI. s. Tejido cuadrangular de tamaño mediano que sirve para guardar la coca.
NAYRACHA. s. Moneda que se coloca en el “tari” para la lectura de coca.
YANAPT’AÑA. l. ayudar.
UYWA. s. Animal.  
SULLU. s. Feto abortado.
CH’URU. s. Concha.
KAYULLA. s. Persona cuyos pies han salido antes que la cabeza en su nacimiento. 

Jiskt’anaka
1. Kunxats yatirir jiskt’sna.
2. Khithinakas yatiripxaspa.
3. Khithinakarus yatirix janir inalmam uñxatkasax mayisi.
4. Kuna yänaks yatirix apnaqi.
5. Jumax, yatirin jakäwipxatx kuns amuykipt’ta.

Ch’umst’a (resumen)
El “Yatiri” es una personalidad muy respetada en el mundo aymara. Su oficio consiste en pronosticar  sobre aspectos  como salud, trabajo, condición económica, problemas familiares, entre otros muchos. Sin embargo su trabajo no se reduce a lo dicho sino que también tiene el don de aconsejar y curar las enfermedades, tanto espirituales como físicas.
Para cumplir su tarea, el “Yatiri” pide permiso a las deidades andinas como la Pachamama, los Achachilas, las Wak’as y otras fuerzas. Asimismo, cuenta con el auspicio de la coca, que le sirve para sus quehaceres como la lectura para predecir.
No cualquiera tiene el don de ser yatiri. Es necesario ser escogido por las deidades. Entre los que podemos mencionar están los que fueron llegados por el rayo, los que tienen más de cinco dedos, los que nacieron de pie, entre otros.
Algunos ingredientes empleados por el “yatiri” son: copal,  plantas, lanas de color, dulces, alcohol, grasas, conchas, campanilla. También se suele emplear animales para la curación (gallo rojo, perro negro, llama blanca, conejo, fetos, etc.) 

¡J  a  l  l  a  l  l  a!


* PARA CITAR: Ajata, Elias (2013). Yatiri [versión digital]. El Alto, Bolivia: KURMI AJAYU.
[1] Universidad Pública de El Alto (UPEA) jach’a yatxatañ utan yatiqäwinakap tukuyawiyi.
[2] Yatirinakax taqi aka yänakanipxaspawa jan ukast janiraki. Ukampirus aka yänakax kunatakiy munasch ukatjamarakiwa: q’uwachataki, phisqkhuqataki, ch’allataki, yqh.
[3] Janiw akanakax taqpachäkiti, juk’amp tuqinakatw yatiriptañax utjaraki.

  
PDF apaqt''am (Descargar en PDF): 
EN SCRIBD
    YATIRI by Elias Reynaldo Ajata Rivera

EN SLIDESHARE