Elias Reynaldo Ajata Rivera
AYMAR YATIQAÑA
1. QALLTA
Aka
qillqatanx Alasitatwa arst’atäni. Aka saräwix aymar markan uñstiriwa, ukatwa
yatxatañax munasi. Yaqhip pachax, janiw jiwas pachpax luräwinakasatx yatxatañ
yatktanti, yaqha chiqat jutat jaqinakakiw wal saräwisxatx pankanak qillqsusipki.
Ukatpï jiwasat qillqañax wakisirakixa.
Qhipha
maranakanx, Alasitax juk’ampwa jiltaski, janiw jiwas taypinak lurasxiti, jan
uñt’at uraqinakaruw purxi. Ukham saräwis jach’aptir uñjasax,
k’usisiñjamapiniwa. Jiwasax kunayman saräwinakasatw yatiñasa, ukatw alasitatx
qillqt’ataraki. Aka saräw jan sum uñt’irinakarus, yatiyañwa munaraktan,
jupanakax sarnaqäwis amuyapxañapataki.
2. CHINU
Aka
chiqanx, Alasitatx kunanakas yatiñ wakisi ukanakxatwa arst’arakiñäni. Ukhamax,
mayat mayat uñakipañäni:
2.1. KUNAS ALASIT QHATHUXA
Alasitax
aymar markan saräwipawa. Jichha pachax chinuqa phaxsit 24 urunak saraqkipanw
lurataraki. Uka phunchhäw amtañatakix, qhathunakaw lurata, ukanx walja
alxirinakaw utji. Jupanakax kunayman jisk’a yänak alxapxi (Layme, 2009 11 u.),
alasirinakast anchja waljäpxarakiwa. Qhathux niya mä phaxsiw lurasi, chinuqa
phaxsit qalltas anata phaxsikama. Aka qhathux maran mä
kutikiw Chukiyawunx lurasiraki.
Alasirinakamp
alxirinakampi
Ukampirus, Alasit
Qhathunx yaqha alxirinakas utjarakiwa: manq’a alxirinaka, junt’üm alxirinaka,
anatañanak alxirinaka, luch’itanak alxirinaka, musq’anak alxirinaka, alinak
alxirinaka, juk’ampinakampi. Uka pachpa chiqanx, anatayirinakas utjarakiwa;
jupanakax kunayman anatt’äwinakwa khayar apapxi, uka chiqanakäm mäkhipirinakax
anatt’apxarakiwa. Ukham uñjasax, mama Luz Castillux “Alasitax qhathunakan
qhathupawa” sarakiwa (2011, 247 u.).
Yatiri
Chinuqa phaxsit 24 urunak
saraqki ukürux, walt’ataniw qhathurux sarapxi. Khayansti jisk’a yänakwa
alaqasipxi, sapa mayniw kunxay munapxchi uk alasipxi. Ukatatx, tatakurampiw
umamp ch’axch’xatayapxi ukhamarakiw yatirimp Pachamamar luqtayapxi. Yatirix
jisk’ä yänak apnuqayañ yati; ukatatx, ch’allxatiwa ukhamarakiw insinsumpis
jiq’ikipayi. Alasirinakast taqi chuymarakiw iyawsapxañapa, jan iyawsäwix utjkchi
ukaxa, inakirakiw kunas luratäspa.
Yaqhipanakax jan uñt’at
jaqinakampiw jisk’a qullqinak turkasiñ yatipxi. Ukax manunaks phuqhapkasp ukham
amuyatawa, mayt’asit qullqinaks kutt’ayapkaps ukhama. Masinakampis
kullakanakasampis jilanakasampis awk-taykasampis akhamx luraraksnawa.
Plato
Paceño (Chukiyaw Manq’a)
Manq’atx janirakiw
armasksnati, ukürunakax “Plato Paceño” (Chukiyaw Manq’a) ukaw manq’ata. Uka
manq’ax jawasamp ch’uqimp chhuxllump kisump phayatawa. Ch’uqimp jawasamp
chhuxllumpix phukhuruw umamp phayaña, kisusti thixitäñapawa. Qhipha maranakanx,
aychampirakiw phayañ yatxapxaraki. Sumäñapatakix, llaxwaw utjañapa.
2.2.
KAWKITS SUTIX JUTI
Alasita
arux alasiña uka
arut jutiriwa (Espejo, j.p., 2 u.). Nayrapachanakax, alxirinakaw alasirinakar
“alasita” sapsirïtayna; ukatwa, jichhürunakkamas Alasita arux jakaskaki. Kastill arunx janirakiw jaqukipäwipax
utjkiti jan ukasti aymaratakwa mayt’asitaraki. Yaqhip pankanakanx chhalasita arut jutiriw Alasita arux sapxarakiwa.
2.3.
KUNATS YÄNAKAX JISK’ANAKAKI
Taqiniw yattanxa, Alasita
Qhathunx yänakax jisk’akamakiwa; ukax janiw ina ukhamakïkiti. Uka jisk’a
yänakax mä urux jach’aptapxañapatakiw alasitaraki (Fernández, 1995, 97 u.).
Utanak alasstan ukaxa, jakäwisan ut jikxatañatakiwa, yaqha yänakast ukas
kipkarakiw saräwin saräwinipxi.
Jisk’a
atamirinaka Jisk’a
qullqinaka
Niy
sisxtanwa, jisk’a yänak jach’ar tukupxañapatakix, iyawsäwiw utjañapa. Jach’a
markankirinakas pata pampan jakasirinakas taqi chuymaw iyawsapxañapa. Fernandezax
siwa: yaqhip pata pampa markanakanxa jisk’a uywanakw k’ispiñat lurapxi,
wawanakaw ukanakamp qariñkam anatapxi, ukatx manq’antxapxiwa, sarakiwa (1995, 98
u.). Uka k’ispiñ uywanakax uywaniñatakirakiwa.
Alasit
Qhathun taqi kun jikxatsna (jisk’a utanaka, qullqinaka, uywanaka, k’añaskunaka,
isinaka, manq’añanaka, uta lurañ yänaka, t’ant’anaka, laphinaka, yatiyañ
laphinaka, jichhak uñstir yänaka ukhama, yaqhanakas utjarakiwa), ukampirus
taqpachaw jisk’akamaki. Ukanakax k’ullut, pachachat, ch’ankhanakat, sañsuyas,
laphinakat, jak’ut luratäpxiwa. Yaqha arunxa saraksnawa, aka jisk’a yänakax illat uñt’atäpxiwa, jach’aptayir
ajayunirakipxiwa.
2.4.
KUNAPACHATPACHS ALASITAX LURASI
Janiw sum akxatx
yatiskiti, Alasitax nayra laq’a achachil-awichanakasat jutirïtpawa.
Niy sisxtanwa, aka saräwix aymar markankiwa. Ispañankir jaqinakax akar
purinipkatayn ukjax, Iqiqur iyawsañax utjapinitpawa. Aymaranakax chika maraw
amtapxiritayna, niy jallu pach qalltki ukja (Siles, j.p., 1 u.). Ukürunakax
achunakw turkasipxirïtayna, jan kunaninakax qalitanakw apasipxiritayna, ukhamat
kunayman yänakampiw utanakapar kutt’apxarakirïtayna.
Ispañankir jaqinakax
janiw aka saräwx sum uñjapkataynati, jupanakax “supayan phunchhäwipaw” sasaw
sapxirïtayna; ukatw, jan aymaranakarux lurayxapxataynati, ch’amampiw armayañ
munapxatayna. Ukampirus, achachil-awichanakasax jamasatw aka saräwx jakayapxarakitayna,
ukhamatw jiwasanakax uñt’araktan.
¿Kunjamats chinuqa phaxsinx
Alasitax lurasxi? Tupak Katari sartaskäna ukjax, Ispañankir jaqinakax
aymaranakaruw jiwarayapxatayna kunattix Chukiyawuruw muyuntir jutapxatayna
ukata. Jupanakax jan wali uñjatäpxataynawa, ukatw ukham lurapxatayna.
Ispañankir jaqinakax Tupak Katarimpir arkirinakapampir jiwayapkän uk
amtañatakiw chinuqa phaxsir aka saräwx jittayapxatayna; uka pachatpachwa, chinuqa
phaxsinx amtatäxaraki, sapxiwa.
Qhipha maranakanx, aka
phunchhäwix walpin jiltawayxaraki. Janiw Chukiyawu markanaki luratäxiti;
Bolivia uraqinx, yaqha chiqanakanw Alasit amtxapxi, thaya uraqins junt’u
uraqins utjxiwa. Ukampirus, yaqha chiqanakanx janiw pachpa urunak lurañ
yatipkiti jan ukast yaqha phaxsinakanwa lurapxi. Anqa markar sarir aymar
masinakasax uka pachparakiw aka saräwisxa ch’iqitatayapxi; Pirwans Argentinans,
Brasilans iqiqur iyawsañax utjiwa.
2.5.
IQIQU
Jichhürunakax Iqiqurux
lik’pacha, sunkhani, walja yänakas q’ipt’ata, aymar isinakani ukhamwa uñt’tan;
ukampirus janiw nayrax ukhamäkataynati. Jupax t’una achunakwa q’ipnaqirïtayna;
isipax walja saminïnwa, siwa.
I q i q u n a k
a
Yaqhip yatxatirinakax,
“lik’ipinïnwa, p’iqin phuyunakani, lluch’uni, amparanakas jist’arata,
q’alanchünwa” sapxiwa. Yaqhanakast “k’umu, jisk’aki, kusisiñ apanirïnwa”
sapxarakiwa. Iqiqux wawaniñataki, munasiñ jikxatañatakiw nayrax walïtpa; jichha
pachax, aski jakañatakiwa. Iqiqux Wiraxucha Apun wawapawa, ukatwa wali
waqaychata, Alasit urunakax juparux wali q’ayacht’atawa.
2.4.
SAPA JISK’A YÄNAKAX KUN SAÑS MUNAPXI
Jisk’a yänakax janiw ina
ukhamak alatäpkiti. Sapa mayniw iyawsäwimp alasi; taqi chuymaw alastan,
saraksnawa. Uka jisk’a yänakax akham amuyunakaniwa:
JISK’A
YÄNAKA
|
KUN
SAÑS MUNAPXI UKA
|
Jisk’a qullqinaka
|
Qullq utjañapataki,
utan taqikun alasiñatak utjañapataki
|
Jisk’a k’añaskunaka
|
K’añaskuniñataki
|
Manq’añ jisk’a wayaqanaka
|
Utan manq’añanakax jan
pist’añapataki, jan manq’at mutuñax utjañapataki
|
Jisk’a wawanaka
|
Wila masiniñataki,
wawaniñataki
|
Jisk’a wallpanaka
|
Warminiñataki, chachax
muniriniñapataki
|
Jisk’a k’ank’anaka
|
Chachaniñataki, warmix
muniriniñapataki
|
Jamp’atu
|
Qullq utjañapataki
|
Jach’a yatiqañ utat
mistuñ jisk’a laphi
|
Yatiqañ tukuyañataki, Jach’a
Yatiqañ Utat mistxañataki
|
Jisk’a utanaka
|
Uta jikxatañataki, jan
jaqin utapan qamxañataki
|
Uta lurañ jisk’a yänaka
|
Utachañataki, ut
jiksuñataki
|
Jisk’a uywanaka
|
Uywaniñataki, uywax
mirañapataki
|
K’ank’anakax
warminiñatakiwa
3.
TUKUYA
Markas taypinx walja
saräwinakaw utjaski, jiwasarux janiw khithis armaykistuti, jichhürunakax uka
saräwinakax juk’amp ch’amampiw sarantasipki. Ukhamïpanx, Alasitax markas jach’aptayañatakix
wali askiwa kunattix achachilanakasan awichanakasan jakäwipwa uñt’ayapxistu,
jiwasax wawanakasaruw uñt’ayarakiñäni. Ukhamatwa, aka saräwix jan
chhaqhtkaniti.
Alasit Qhathunx kunayman
jisk’a yänakaw alxañatak utji. Jiwasax ukarurakiw taqi iyawsäwisamp alt’asir
sartan, ukhamat uka jisk’a yänakax jach’ar tukuñapataki. Ukhamatwa, Iqiqurus
yupaycharaktan. Aka lik’i illax janir Ispañankir jaqinakax purinipkäna
ukjatpachw utjatayna, ukampirus uka pachanakax jisk’a achunakw q’ipnaqirïtayna,
jichhast kunayman yänakwa q’ipnaqxaraki.
Kunjamay munaschi
ukhamarjamaw jisk’a yänakax alasitaraki, janiw aliq ukhamak kuns althapksnati.
Sapa yänakaw amuyuni; munasiñataki, qullqiniñataki, utaniñataki,
yaqhanakampitakiw utjaraki. Wawanakat qalltas chuyman jaqinakkamaw Alasit
amtañx yatipxtan, alasiñ yänakax taqinitakiw utjaraki.
PANKANAKA
Castillo, Luz (2011).
Alasitas: del deseo individual al intercambio de dones. En Anales de la 25 Reunión Anual de Etnología, aportes a las ciencias
sociales (tomo II). (pp. 247-254). La Paz: MUSEF.
Cuentas, Enrique (1984).
El “Eqeqo” y las “Alasitas”, manifestaciones de aculturación religiosa. En
Boletín de Lima (pp. 65-70). Lima.
Espejo, Patricia (s.f.). Expresiones de fe en el mundo
andino: Las Alasitas y el Ekeko. Recuperado el 09 de diciembre de 2014 de http://www.turismoruralbolivia.com/img/AlasitasyEkeko.pdf
Fernández, Gerardo (1995). El banquete aymara. La Paz:
HISBOL.
Layme, Felix (2009).
Breve diccionario bilingüe aymara/castellano castellano/aymara. La Paz: Universidad
Católica Boliviana “San Pablo”.
Siles, Ligia
(s.f.). EL Ekeko y la Alasita. Recuperado el 09 de diciembre de 2014 de http://repositorio.flacsoandes.edu.ec/bitstream/10469/3471/5/04.%20Bolivia.%20El%20ekeko%20y%20alasita.%20Ligia%20Siles.pdf
Aymar facebookan yatiqañatakix, aka chiqar mantam (PARA APRENDER AYMARA EN FACEBOOK, INGRESE A ESTE ENLACE):
