martes, 17 de agosto de 2010

JAMUSIÑANAKA (ADIVINANZAS)

Los aymaras tienen una manera particular de formular adivinanzas. Suelen iniciar con las palabras Kunas… kunas que traducido y adecuado al español equivale a ¿Qué es…qué es? ¿Qué son…qué son? ¿Quién es…quién es? ¿Quiénes son…quiénes son? (tómese en cuenta que dije adecuado al español porque la traducción de las preguntas hechas en castellano es también variada en aymara). Muchas veces se llega a personificar objetos, plantas, fenómenos naturales, accidentes geográficos, en fin. Así se le llamará anciano, hermano, mujer y señora a la montaña, al río, la papa y la llama respectivamente. Otro aspecto a considerar es que las traducciones que vienen a continuación, en algunos casos, se los tuvo que interpretar para el adecuado entender del lector.

Kunas… kunas umamp jan ch’arant’ayasiri, ninamp jan nakhantiri, wayramp jan apayasiripacha.
¿Qué es… qué es que no se moja con el agua, no se quema con el fuego y que no se deja llevar por el viento?
CH’IWI
LA SOMBRA

Kunas… kunas utan k’uchut k’uch jalnaqir ch’aska imillaxa.
¿Quién es… quién es la muchacha greñuda que corretea en la casa de rincón en rincón?
PICHAÑA
LA ESCOBA

Kunas… kunas mä q’uchuñ utan jaqinakax mantkasax ch’iyara, chika misanx wila, tukuyarust janq’u.
¿Qué es… qué es la iglesia donde las personas al entrar son negros, a media misa rojos, al finalizar blancos?
QHIRI
EL FOGÓN

Kunas… kunas walja tuturan muyukipat pä ch’iyar qutaxa.
¿Qué son… qué son dos lagos negros rodeados de mucha totora?
NAYRANAKA
LOS OJOS

Kunas… kunas walja waranq waranq mar sayir janq’u p’iqin achachilaxa.
¿Qué es… qué es el anciano de cabeza blanca que está de pie durante miles y miles de años?
KHUNU QULLU
LA MONTAÑA

Kunas… kunas arum tuqurux taqiniw purakapar mantapxi.
¿Qué es… qué es que en la noche todos entran en su estómago?
UTA
LA CASA

Kunas… kunas muyus muyus lik’iptir tawaquxa.
¿Quién es… quién es la cholita que engorda girando?
QAPU
LA RUECA

Kunas… kunas mä wichhu qullun sarnaqir kullakaxa.
¿Quién es… quién es la señorita que camina en un cerro de paja?
CHHAXRAÑA
LA CHHAXRAÑA (Objeto parecido hecho de materia vegetal que sirve para peinarse)

Kunas… kunas anu jaraphit phisi jaraphit chikat chikat janchin p’iqin sukir inchhixa.
¿Quién es… quién es el fulano que en el cuerpo tiene una mitad de costillas de perro y la otra mitad costillas de gato y hace surcos en la cabeza?
SANU
EL PEINE

Kunas… kunas “Uruy arumaw jan khithir ist’as , jan khitir yäqas, jan khithir suyt’as sariritwa”.
¿Qué es… qué es “Noche y día voy sin escuchar a nadie, sin hacer caso a nadie y sin esperar a nadie”?
PACHA
EL TIEMPO

Kunas… kunas urux ajan unacht’ayiri, arumast imantasir jilïr tataja.
¿Quién es… quién es el señor mayor que en el día muestra su cara y en la noche se esconde?
WILLKA, LUPI
EL SOL

Kunas… kunas jach’a lakan, jach’a purakan, jinchu p’iyapat waynaqatax jan wararir lik’i warmixa.
¿Quién es… quién es la mujer gorda que tiene boca grande, estómago grande y que no grita cuando se le alza de los orificios de la oreja?
PHUKHU
LA OLLA (DE BARRO)

Kunas… kunas k’utir uñtasita, waranq wawani, juyphit larusiripacha.
¿Qué es… qué es parecido a la pulga, tiene mil hijos y que se ríe de la helada?
JUPHA
LA QUINUA

Kunas… kunas atipasis atipasis sarantir pä yayaxa.
¿Qué son… qué son dos jovencitos que van ganándose uno al otro?
KAYUNAKA
LOS PIES

Kunas… kunas “pachamaman phuchapatwa , kast kastapuniw uraq manqhan jakasipxta”.
¿Qué es… qué es “Soy hija de la madre tierra, vivimos muchas variedades dentro de la tierra”?
CH’UQI
LA PAPA

Kunas… kunas isipax wali munata, aychapax liwtata, t’iskuñatakix supayaxa.
¿Quién es… quién es que su ropa es muy apreciada, su carne botada y que para correr es un diablo?
WARI
LA VICUÑA

Kunas… kunas manqhat yuriri, anqan jakasiri, jallut umasiri, sayt’at manq’iri, sayt’at jiwirïpacha.
¿Qué es… qué es que nace de dentro, que vive fuera, que bebe de la lluvia, que come parado y que muere de pie?
QUQA
EL ÁRBOL

Correo Electrónico: elias_two7@hotmail.com

lunes, 16 de agosto de 2010

COROCORO MARKA

QALLTA
Corocoro markax wali uñt’atawa. Khä markax wali sarnaqäwinakanirakiwa. Uka chiqanx “cobre” ch’uxña qala qhuyanakaw utjaraki. Jaqinakax taqikun lurañ yatipxi. Markachirinakax kamistï yaqha markanakan utjki ukhamw phunchhawinakx lurapxaraki. Yaqhip Qullasuyu markas p’iqichirinakax qhayan yuriripxiwa. Saräwinakas siwasiwanakas jaqi parläwinakas qullunakapjam walt’atarakiwa. Nayrir maranakax janirakiw markachirinakax anch utjxänti, jichhax mayampw phuqthaptaskaraki.

1. URAQIPA
Corocoro markax waranqa kimsa qalq patak phisqha tunk suxtan maran yuriwiyi. Khä pachax Manuel Isidoro Belsu tataw qullasuyu mark apnaqaskarakïna. Jupax mä Decreto Supremo kamach marsu phaxsit pä tunk llätunkan ur saraqkipan apsuwiyarakitayna. Khaya pachat jichhakamaw Corocorunx jaqinakax markachasipkaraki.
Corocoro markax khaysa provincia Pacajes uksa tuqinw jikxatasiraki. Tunka kantunaniwa: Gral José Manuel Pando, Caquingora, Topohoco, Muro Pilar, Mcal. José Ballivián, Rosa Pata, Jayuma Llallagua yaqhanakampi. Taqit jak’a kantunax Gral. Pandurakiwa. Corocoro markax pata pamp tuqinkiwa. Khä uraqinakanx walpin thayas juyphipachas wixusiraki. Jallupachax qhuranakapax wali uma qurquw Desaguadero Jach’a qhur tuqirjam mantañ yatipxaraki. Taqit uñt’at qhuranakax Pontesuelo, Caquingora, Jayuma, Turiturini sat sutinakanipxarakiwa. K’añaskunakax llust’tas llust’tasaw khaya markanacarux q’ipinakas jaqinakas q’ipt’asit jut sarañ yatipxi. Maymär pä waranq paqalqun maranw Corocoro markar puriñatak pontesuelo qhuran mä k’añask chak tukuchawiyapxaraki. Aka uñt’at markax wali aqu qullu qullu taypinw jikxatasiraki, taqit uñt’atanakax Waka Laxra, Kuntur Jipiña, Quri Quri, Aqu Llust’a sutinipxarakiwa.

Waka Laxra qullu(Cerro Waka Laxra)
Corocoro mantaña (Calle de Corocoro)

Corocoro markanx kimsa yatiqañ utaw utjararaki: Colegio Pedro Kramer, Escuela Ismael Montes, Escuela Vicenta Juariste Eguino. Janir Victor Paz Estensorux waranq llätunk patak kimsa qalq tunk maran qhuya irnaqirinakar anamukkipanx, Pedro Kramer jacha yatiqañ utax waranq phisqha patak yatiqirinakanïnwa. Uka kikiparakiw qullasiñ utapas utjaraki. Janiw ukakïkiti, kimsa chiqanw waynanak tawaqunakax anatapxarakispa.
khaya tuqinx Batallón de Infantería Blindada I “TARAPACÁ” sutin pallapall utaw utjaraki. Khayanx niya paqalq patak pallapallanakax utji. Jilïr p’iqichirinakatakix yaqha utanakaw lurataraki, janiw mä mar sariri waynanakamp chikäpkitti. Warminakapax ur paqaraw utapankasipki, yaqipax markar mistupxarakiwa. Jilpachax Chukiyaw markat sarir waynanakaw utjaraki, pachpankirinakax utjarakiwa. Aka pallapall utanx jach’a jiwayañ k’añaskunaka utjarakiwa.
Aka mark jak’anw Guerra Federal ch’axwäwix tukuchasiwiyi sasaw sarnaqäwit yatxatirinakax sapxi. Waranq llätunk patak phisqha tunk payan maranx Movimiento Nacionalista Revolucionario (MNR) tamankir jaqinakax aka chiqanw “campo de Concentración” sat jist’antañ utanak utt’ayasiwiyapxatäna. Juk’amp uñt’at luräwinakxat jaqix parlañ yatiraki.

2. JAQINAKAPA
Corocoro markax tunka payan waranq jaqinakaniwa. Jupanakax kastillanump aymaramp parlapxi, qhuya walja jaqinïkan ukjax yaqhipax kichwat aruskipt’asipxäna. Jaqinakax taqi tuqut purinitäpxarakiwa, qhuyamp jirukarilamp utj ukata.

2.1. Markankirinaka
Markan jakasirinakax qhuyan irnaqañ yatipxaraki. Sapa alwataw inal mamas alkulitas sijaritus ququs apt’asit irnaqäwiparjan utapat mistuwiyapxaraki. Khayar purxasast chuxña qal apsuñatakiw jump’¡n jump’in uraq jat’ipxi. Yaqhipax yamakis qullu thiyanakar p’iyanak lurasax wali manqharjamaw sut’untañ yatipxaraki. Chikürux quqxatt’asipxarakiwa. Ukatatx inal mam akhullxatt’asisax irnaqañ qallantapxarakikiwa. Chachanakaw jilpachas ukham irnaqapxi. Warminakax laq’a allsutat qala jilt’anak apsuriw sarapxaraki. Jaqinakax jupanakarux “palliri” sutimpiw uñt’apxaraki.Jayp’u tuqurux mäkirakiw utaparjam sarxapxaraki.

Qhuya irnaqiri (monumento del minero)

Jan qhuyan irnaqirinakast kunayman lurawinakanïpxarakiwa. Yaqhipanakax qhuyankirinakar, pallapallanakar, Chuquiyaw saririnakar aljasisaw sarnaqasipxaraki. Yaqhanakax pallapallanakäpxarakiwa. K’añaskun jaqinakax Chukiyaw markar jut sarasaw qullq payllasipxaraki.


Corocoro, lumanakatpach uñtata
(Corocoro visto desde los cerros)
2.1. Markat anqan jakasirinaka
Jan markan jakasirinakax uywam yapump sarnaqasirinakawa. Corocoro mark jak’anx wallja ayllunakaw utji: Chhixchhi Baja, Chhijchhi Alta, Kantu Pata, Ch’allapampa, Kaläri, Tarixra, Qullpa Belen, Sillapaca, Rumir Uma, Ninoca, Yarivay,… Aka markachirinakax murqu isis uskt’asitaw wali alwat uywanakap pamparjam qullurjam anakipxaraki. Jallupachax yap lurañ yatipxaraki.

3. QULLQINCHÄWIPA
3.1. Qhuya Irnaqäwi
Centauro, Toledo, Cóndor Jipiña sat khuyanakaw utjaraki. Aka markax aka irnaqäwi utj ukatw wali uñt’ata. Kuntur jipiña, Waka Laxra, Aqu LLust’a, Kori Kori qullunakanx “cobre” sat chuxña qalaw wal utxaraki, jaqhip chiqanx yamas allirtaskiwa. Waranq llätunk patak kimsa qalq tunk maran Victor Paz Estensoro mallkux Decreto Supremo 21060 kamachimpix waranq patakan jaqinak qhuya irnaqawipat jaqumukuwiyaraki. Jupanakax Corporación Minera de Boliviampiw irnaqapxäna. Ukjatpachx uka jaqinakax yaqha markanakaruw sarawixapxaraki, jilpachaninakax Chukiyawu, El Alto jach’a markanakan jichhüranakax jakasisipki. Corocoro markax ukjatpachx ch’usakiw qhipartawixi; utanakas jan jaqin jan jaqiniw maratjam maratjam allirmuktawïxapxaraki, yaqhipax punkus aystat, khumuras allranttat, pirqas k’ak’jtat ukhama.
Qhuya irnaqiri (monumento del minero)
Qhuya (mina)
Qhiparir markachirinakax “Cooperativa” sat tantachawimpiw pachpa ch’uxña qal apsuñatak irnaqasipkaraki. Maymarax Evo Morales jach’a mallkux mayamp nayra qhuyanak jaktañapatakiw khaysar purt’awiyarakïna. Markachirinakax wali k’uchikipxarakiwa, yaqhipax yamakis jach’a markanakatpachw khaysar kutt’awiyapxaraki.

Ch’uxña qal irnaqäwix wali khusäkan ukjax Corocoro markarux “ferrocarril” ch’ullqhi thakhis purirakïnwa. Jichhürunakax laq’as uka thakhinakx chhaqtayawixarakiwa. Aka jach’a k’añaskunakax Arica tuqiruw qalanakx q’ipipxarakirïna. Khayatx anqa jaya markanakaruw aljxapxarakïna ukhamat qullasuyu markasatak walja qulq katuqapxäna.

Qhuya irnaqirinakatakix kunayman irnaqawinakw lurasirakïna. Umx Pontesuelo qhuratpach p’iyan jirunakämw irpanipxäna. Lusa qhanatakix wali ch’aman muturanakw uxuyapxirïna. Manq’añ tuqutx janiw anchja llakisiñax utjkänti, “Pulpería” sat utrakw jist’arapxana. Khayanx warminak, wawanak, yaqhip chachanak ukhamarakiw siqisipxirina.

3.2. Yapuchäwi
Yapu lurañatakix mara tukusiw markachirinakax wakichasipxaraki. Jupanakax mä juk’ jallxatañap suyapxaraki. Ukhamïpanx mäkirakiw uraq unxtayir sarapxi. Janirakiw qhullin “tractor” satanakax utjkänti, jichhanakakiw uñstasipkaraki, wakampiw jichhakamas uraqinakap qhulliñ yatipxi. Jallu pach tukuw chachanakax qullunakar pampanakar qhullir sarapxi.

Kunanaks satappacha.

Ch’uqi, siwara yaqhipax jupha qañawa ukanakakrak satapxi. Aka qhipa maranakax awina, alpha ukhamw uywatak satañ yant’asipkaraki. Ch’uq satañatakix jichha qhullit uraqïñpawa sapxiwa. Qhipa marax pachpa chiqar siwar satantxapxaraki.

Juphamp qhañawampx akutakiw uywasipxi. Juphax waña juyraw sapxiwa. Qhañaw Satañax jasakirakiwa. Janirakiw ch’uqjam taqin aka juyranakx satapkarakitti.

Ch’uq satantxasas kunayman lurañanakaw yapunx utxaraki. Niyak alinuqx ukapachax pichañarakiw wakisi. Sum puquñapatakix qawañas wakt’akirakiwa. Jan wali qhuranaka jilantx ukjax yapuchirinakax jik’irapxarakiwa.

Yapuchañatakix kunayman saräwinak arkañ yatipxaraki. Jamach’ix pampar tapachki ukjax waña maraniw sasaw winkt’at sukantapxaraki. Jamach’ix patar tapachkï ukjast jallu maraniw sasax aliqat sukapxi. Yaqhipax yaqha uywanak uñch’ukiñ yatipxi.

Yapu llamayux qhipa mara qalltaw lurasiraki. Suma Maräk ukjax walpun kusisiñ yatipxi, jan walïk ukjast llakisipxarakiwa. Yapu llamay pachax sapüruw utapar qala kayitunakar ch’uqis khumt’asit wali qarit kutt’apxaraki.

Q’al llamayuñ tukuyxasax ch’uqx palljxapxarakiwa, jisk’at jach’atjama, laq’utat jan laq’utatjama. Taqikunatakirakiw qut qut sartayapxi: jathataki, muntarataki, ch’uñutaki, tuntataki, aljañataki, qhathitaki,… ukhama. Ukatatx sumrakw imxapxaraki.

Juyranak aljasiñatakix marka qhathunakaruw sarapxi. Taqit uñt’atanakax Gral. Pando, Caquingora, Muro Pilar markanakanw lurasi, pachpa Corocoro markanx janiw jach’a qhathux utjkitti. Alakipanakax uka ch’uq ch’uñx jach’a markanakaruw apanxapxaraki.

Ch’uñuchañatakix juyphipachaw suyata. Pampanakaruw ch’uq waratatir sarapxi. Niyak umaratax ukjax takirxapxarakiwa. Wañarayasax qaqtas qaqtasaw wayrsuyxapxi.

Tuntatakix yaqhw ch’uñuchapxi. Niyak taqpach juyphsut amuyxapx ukapachax jan lupimp uñjayasaw takirapxi. Qhipa alwatax wali chhullunkhrantatpachw mä wayaqar winantas umar apantanipxi. Niya mä phaxsi jak’atx sillp’irañatakiw waysunxapxaraki.

3.3. Uywachäwi

Khaya tuqinx iwijanaka, wakanaka, qala kayunakaw jakasipxi, qarwanakax juk’akirakiwa. Jilpach jaqinakax iwijanakw uywapxi, janiw taqin wakanipkitti. Qala Kayunakx juyranak q’ipnaqañatakiw uywachasipxaraki.

Janiw anchja waljan uywan jaqix utjkarakitti. Jilpach uywanix mä patak uywan ukjarakiwa, jiljpachax iwijanaka mä qawha wakampi, jupanakax qamirjam uñt’atäpxiwa. Sapa utjawix mä phisqha tunk “hectárea” ukham uraqinipxiwa. Jallu pachax awtipachatak uywa manq’an utjañapatakiw uraq jark’antañ yatipxi.

Janiw uywa khariñax kunapachas lurañakïkitti. Nayraqatax lik’it janich lik’i, jach’at janich jach’äki ukw uñaqapxaraki. Janir kharkasax jayumpiw lik’ïñapatak uywarux phawakipapxaraki. Aych aljañatakix qhathururakikiw qala kayut khumupxi.

3.4. Jaqha Irnaqäwinaka

Corocoro jak’a markanakanx kunayman irnaqäwinakaw utjaraki. Janirakiw uka chiqanakanx yap uywx anch yäqapkitti, jupanak manq’asiñatakikiw uywachasipxis yapuchasipxisa. Jayumpi istuku janq’u laq’ampi irnaqasisaw sarnaqapxi.

Gral. Pando, Calari, Caquingora markanakanx istuku janq’u laqw k’iyapxaraki. Istuku lurañatakix uraqw qal uñstañapkam allirapxi. Ukatx mä jach’a jirumpiw qal p’iysupxi. Niyak tukuyxasax tinamitamp p’iyar sum irantasaw phallayapxi.

Qala niy willtatäx ukapachax jach’ïrinak jisk’a jisk’ jalanuqapxi. Qhiparux jach’a qhiriruw wiysuñatak pirqantapxi. Qhipürux Jisk’a jawq’añanakampiw t’un tukuyapxaraki. Ukatatx k’iyaqañ qallantapxaraki. Niyak tukuqxasax alasirin jutañap suyapxi.

Alasir k’añaskunakax Chukiyaw markatpach puripxaraki. K’iyaqat istuk utar jitkatasax wayaqanakar winarasaw sum apkatapxaraki. Tukuyxasax payllaw istukunirurux churawiyapxarakiwa. Istuk lurir jaqinakax wal k’añaskun puriñap suyapxi, k’añaskuninakax muxsa umanaka, t’ant’anaka, puqutanaka ukhamw waxt’añatak apañ yatipxaraki.

Caquingora, Jayu Uma, Yarivay tuqinakanx jay lurapxi. Laq’at lurat jisk’a uyunakaruw um irpantapxi. Mä qawqha urut uka umax thayt’awixarakiwa. Qhurajak’anakanw jayump sarnaqasirinakax irnaqapxi.

Jayu luratx Chukiyaw markaruw apanipxaraki. Caquingora markanx jay k’iyañatakix mä “cooperativa” utt’ayasiwiyapxi. Ukanx “yodo” qullampiw jan usunïñapatak kitumtapxaraki. Aljañatakix jisk’a laylun wayaqanakaruw winañ yatipxi.

4. SARÄWINAKAPA
Khaysa tuqinx kunayman saräwinak, siwsäwinak, amuyt’äwinak, parläwinakaw utjaraki. Yaqhipax chiq yaqhipast janirak ukhamarakiwa. Nayratpach parläwinakas maynit maynir jiwasanakatak jichhürunakkam puriniraki.

Corocoro jak’a markanx Supay Jawira sat k’allkaw utji. Markachirinakax wal uksar sarañ jasq’arapxi. Saririnakax khayanx muxsa achunakaw utji sapxiwa. Uka manqhat uka achunak apsuñ munxatax jayarst’awixiriwa sapxiwa. Jaqinakast niyat purxä sasax janiw puriñ atxapxiriti, ukhamw parlapxi. Khiparux jiwawixapxarakiriw sapxiwa.

Walja qhuyan irnaqirinakaw irnaqkas jiwarawiyapxaraki. Arumanakax jaqinakar thaqhiriw qhuya p’iyanakat mistsunipxiri sapxarakiwa. Chiqpachans qhä chiqanakax wali chhijunipuniskiwa, jach’a khankha qullunakapas axsarayasiñjamawa. Kuntur jipiña qullunx mä qala mallkuw sayasiskaraki, uñkatatax mallkus kikipakipuniwa.
Qala mallku (Condor de Piedra en Condor Jipiña, Corocoro)

Achoco chiqamx janiw arumax sarnaqañati, lunthatanakaw utji, jaq jiwayapxiri sasaw parlañ yatipxi. Mä aquw ukjanx utji, allqamarinakaw ukan sayasipkarakiri. Jaqinakax aka chiqamx jasq’arayasisaw mäkhipapxaraki.

Chhixchhi jutk ukjax ch’iyar pullirampiw sunir sunir saram sas khiwisipxi. Janiw qinayax uñch’ukiñat, manuw jithir sapxiwa. Q’ixu q’ixu jutk ukapachax p’iqirux kunas asxatasiñápuniwa, jiwayiriwa sasaw parlapxaraki.

Irnaqäwitakix inal mamamp alkulampx apnaqasipxapuniwa. Supayarux wal waqaychapxi. Janiw akux istuku irnaqäwir apañati, janq’u laq’ qalw chhaqtayiri sapxiwa. Qhuya p’iyanakx walpun yäqasipxi, phunchhäwinakans qhuyatx amtasipxapuniwa.

5. WALI UÑT’AT JAQINAKA
5.1. Juan Lechín Oquendo

Juan Lechín Oquendo chachax waranq llatunk patak tunka pusin marat tunka kimsaqal ur mayu phaxsit saraqkipanw Corocroro markan yuriwiyatayna. Jupax pä waranq mayan marat pä tunk paqallq ur agosto phaxsit saraqkipanw jiwawixaraki. Aka tatax Federación Sindical de Trabajadores Mineros de Bolivia (FSTMB) uka tantacht’at jaqinakan p’iqichiripanwa. Waranq llätunk patak phisqha tunk payan marat waranq llätunk patak kimsaqalq tunk paqallqun marakamax Central Obrera Bolivianrakw apnaqawiyi. . Waranq llätunk patak suxta tunk marat waranq llätunk patak suxta tunk pusin marakamax Vicepresidente ukhamarakïnwa. Jupax janiw jilïrikanti, payïrinwa, jil kullakanakapast pusinirakitpawa.

5.2. Ismael Montes


Jupast Waranq kimsaqalq patak suxta tunk mayan maranw yurirakitayna. Waranq llätunk patak kimsa tunk kimsan maranw jiwawixaraki. Ismael Montes chachax waranq llätunk patak pusin marat waranq llätunk patak llätunkan marakamax qullasuyu markasan Presidente mallkuparakïnwa; qhiparux mayamp mantawiyarakitayna, waranq llätunk patak tunka kimsan marat waranq llätunk patak tunka paqallqun marakama. Pallapalla, arxatiri ukhamarakïnwa.

5.3. Abel Mamani Marca

Aka chachax jiwasan wali uñt’atarakiwa. Jupast Federación de Juntas Vecinales de El Alto uka tantachawin p’iqichiriparakïnwa. Pä waranq kimsan maranx Guerra del Gas ch’axwawinw wal uñt’ayasiwiyaraki. Uka pachax El Alto marcanx kimsa qalq tunkat jukamp jaqinakaw jiwarawiyapxarakïna. Qhiparust Gonzalo Sánchez de Lozada jan wali jaqirus t’ijumuchuyatarakinwa. Ukham luräwinak uñjasax Evo Morales Ayma jilir mallkusax Ministro de Aguas uka irnaqäwinkañapatakiw jawst’ayarakïna. Ukampirus jan wal sarnaqir katjasas uka irnaqawitx jaqsuwixapxarakiwa.

6. PHUNCHHÄWINAKA
Corocoro markanx phunchhäwinakax taqi tuqun lurasi. Taqit uñt’atax tunka phisqhan ur agosto phaxsit saraqkipanw lurasiraki. Markachirinakax Asunta sat phunchhaww amtapxi. Nayra, qhuya irnaqirinaka jakapkan ukapachax walpun kunayman thuqt’äwinak sink’untapxirïtayna, diablada, morenada, kullawa, llamerada,… ukhamanaka. Jichhax janirakiw nayrjamaxiti. Ukampirus jach’a markan jakasir jaqinakax sapa maraw thuqhur kutt’apxaraki. K’añaskunakax jisk’at jach’akamaw iwijanakjam khayanx sayarapxaraki. Phunchhaw tukuyx ukatatx jaqinakax mäkirakiw k’añaskunakapar makatas Chukiyaw markarjam chhukhuniwixapxarakiri.

Paqallq ur pachpa agosto phaxsit saraqkipanx waka anatawinakaw utjaraki. Uywaninakax uksat aksat wakas jikt’asitarakiw puripxi. Janir anatir mantkipanx siwar liwxatt’apxaraki. Atipirinakax injalmi sat paylläwinak katuqasiñ yatipxi. Uñch’ukirinakax Waka Laxra qullurkamaw wali k’uchik chhukhupxaraki. Khayanx uraqir p’iysut waka anatañ uyuw utji. Umatanakas uywanakar phiskhasirix mantañ munapxarakiriwa, mantirinakax niyas waytayasipxarakiwa. Chukiyawu markatpach purit wakamp anatir jaqinakaw utjarakiri.

Yaqha uñt’at phunchhäwx septiembre phaxsit tunka phisqhan ur saraqkipanw “Tata Wallatïri” lurapxi. Janirakiw nayrïr phunchhawinjam kuna waka anatiris utjkarakitti. Markachirinakax walpun ukürux “dinamita” phallayapxi.
Tata Wallatiri (Imagen del Señor de Wallatiri)

Antonio Paredes Candia yatxatirix, Corocoro markanw “Ch’uta” thuqhux uñstawayi siwa. Ch’utanakax nayrapachax tarqanakampiw thuqhupxirïtpa. Jichhürunakax Chukiyawuns yaqha chiqanakans aka thuqhx laqanchayasipkakiwa.


Ch’uta thuqhu (Danza de los Ch’utas)

Ch’uta isi (Vestimenta de los ch’utas)

7. EVO MORALES AYMA JACH’A MALLKUN PURÏWIPA
Pä waranq kimsa qalq marat kimsa ur marsu phaxsit saraqkipanx Pakajaqi provincian yurïwi phunchhawipatakix, Jach’a mallku Evo Morales Aymax purt’awiyarakïnwa. Ukürux jupax qhuya minax maykutimpiw jist'arasini sasaw ukankir jaqinakar taqinin nayraqatapar sayt'asis parlawayaraki. Qalltañatakix kimsa qalq milluna tular ch'uxña qullqinakaw churañatak utji sasaw qhananchawayarakï.

Morales Jach'a mallkux uka phunchäwinx walpun thuqt'asiwayarakïna. Markachirinakax wali k'uchikiw juparux panqar silt'unakamp, siku phust'äwinakamp katuqt’awiyapxarakïna.

Khithinakas jutappachäna.

Yapump jakasirinaka, qhuyan nayra irnaqirinaka ukhamarak kimsa qalq "municipio" tuqit jutir jaqinakaw ukankapxaraïna.Tata Moralesax taqiniruw jan t'aqxtäwinak utjañapatak mayacht'asiñasaw sas mayiwiyarakïna. Uka pachparakiw qullasuyu markan nayra p'iqichirinakaparus k'umiwiyaraki. Qhuya irnaqirinakarux jan chuym llamktásisaw irnaqäwinakapat jaqtawiyapxi sarakïnwa.

Janiw Qhuyat parlirik Jacha Mallkux qhayar puriwikänti. Jutir maranakanx janiw k'añaskunakax laq'a thaqhïm sarnaqxapxanitti, llusq'a thakhiw lurasirakini. Ukampirus janiw uk lurañatakix qullqix utjkiti, jichhaw thaqhañ amtasipkaraki. uka llusq'a thakhix Chukiyawu markat Cocororo markakamaw purini sasaw yatisiraki. Akham amtanakax janiw jichhak qhanstkarakiti; markachirinakan akham amtäwinakamp sarnaqapxatanakapax niyaw kimsa tunk maraxarakini, COMIBOL sat jach’a qhuya irnaqaw kunkanchayirix walja qulq katuqirïkan ukjatpacha.

Khaya markanx má qullasíñ utaw utjaraki. ukampirus juk'amp jach'a jaqha qullasiñ utaw lurasirakini sasaw tata Evo Morales Aymax parlawayarakïna. Waynanak tawaqunakan anatapxañapatakix ch'uxña "sintetico" alinakaw ayruntatarakïni. Uk lurasiñapatakix markachirinakaruw uksat aks sartasipxañapatak amuyt'ayawiyaraki. Ukhamarakiw Pakajaqinkirinaka umanipxañapatakix Abel Mamani tatax Ministro de Agua ukkhamäkan ukjax phisqha milluna wuliwyanunak churawiyarakitäna.

Jach’a mallkux waranq llatunk patak kimsa qalq tunk phisqhan maranw akar jayllïwinak phusart’asir jutawita sawiyarakiwa. Khaya pachax qhuya irnaqirinakampiw thuqt’asiwita sasaw amthapiwiyaraki. Corocorunkirinakax aka wawataw jumax sasaw sawiyapxarakïna.

TUKUCHA

-Corocorox Qullasuyu markasatakix wali askiwa.

-Markachirinakax qhuyan irnaqasaw jakasipxi

-Yaqha jak’a markanakanx janiw yapump uywampx anch yäqapkitti, yaqha irnaqawinakanipxiwa.

-Jaqinakapax qhuya wali jach’äkan ukjax kimsa arut arst’asiñ yatipxäna.

-Corocorux tunka kantunaniwa.

-Khayanw yaqhip qullasuyu ch’axwäwinakanx uñt’at lurawinakax uñjasiwiyaraki.

-Markachirinakax phunchhäwinakx wal yäqasipxi. Chhiju parläwinakas utjarakiwa.

-Ch’uta thuqhux khayanw uñstawiyatayna.

-Juan Lechín Oquendo, Ismael Montes, Abel Mamani uñt’at jaqinakax uka markanw yuripxatäna.

-Yapump uywamp sarnaqasirinakax janiw markan qamapkitti, alasir aljasirikiw qhathunakar sarapxi.

-Evo Morales Ayma jach’a mallkux qhuy jaktayañatakiw irnaqaski.

J I S K T ’ Ä W I N A K A
1. Kunarsas Corocoro markax utt’ayatäpachana.
Corocoro markax waranqa kimsa qalq patak phisqha tunk suxtan maran yuriwiyi
2. Kawksans Corocoro markax jikxatasi.
Corocoro markax khaysa provincia Pacajes uksa tuqinw jikxatasiraki.
3. Qawqha yatiqañ utas khayanx utji.
Corocoro markanx kimsa yatiqañ utaw utjararaki: Colegio Pedro Kramer, Escuela Ismael Montes, Escuela Vicenta Juariste Eguino.
4. Kuna yach’a ch’axwäwis Corocoro mark jak’an tukuchasiwipacha
Aka mark jak’anx Guerra Federal ch’axwäwix tukuchasiwiyi sasaw sarnaqäwit yatxatirinakax sapxi.
5. Qawqha jaqis Corocoro markanx utxpacha
Corocoro markax tunka payan waranq jaqinakaw utji.
6. Kunans markan jakasirinakax irnaqappacha.
Markan jakasirinakax qhuyan irnaqañ yatipxaraki.
7. Kuna juyranaks satañ yatipxi.
Ch’uqi, siwara yaqhipax jupha, qañawa ukanakakrak satapxi.
8. Kuns Corocoro markanx uywapxi.
Khaya tuqinx iwijanaka, wakanaka, qala kayunakaw jakasipxi, qarwanakax juk’akirakiwa.
9. Kuns yaqha jak’a markanakanx lurapxi.
Gral. Pando, Calari, Caquingora markanakanx istuku janq’u laqw k’iyapxaraki.
10. Kunjams istuk janq’u laq’x lurapxi.
Istuku lurañatakix uraqw qal uñstañapkam allirapxi. Ukatx mä jach’a jirumpiw qal p’iysupxi. Niyak tukuyxasax tinamitamp p’iyar sum irantasaw phallayapxi. Qala niy willtatäx ukapachax jach’ïrinak jisk’a jisk’ jalanuqapxi. Qhiparux jach’a qhiriruw wiysuñatak pirqantapxi. Qhipürux Jisk’a jawq’añanakampiw t’un tukuyapxaraki. Ukatatx k’iyaqañ qallantapxaraki. Niyak tukuqxasax alasirin jutañapakrak suyxapxi.
11 Kunas Supay Jawir sat ñanqha chiqan utjpacha.
Saririnakax khayanx muxsa achunakaw utji sapxiwa.
12. Kunas kuntur Jipiña qullun utji.
Kuntur jipiña qullunx mä qala mallkuw sayasiskaraki
Achoco chiqamx janiw arumax sarnaqañati, lunthatanakaw utji, jaq jiwayapxiri sasaw parlañ yatipxi.
13. Kuns jan chhijchhintañapatakix lurapxi.
Chhixchhi jutk ukjax ch’iyar pullirampiw sunir sunir saram sas khiwisipxi.
14. Khithi uñt’at jaqinakas khayan yuriwiyapxi.
Juan Lechín Oquendo, Ismael Montes, Abel Mamani Marca jupanakaw khayan yuriwiyapxi.
15. kunapachas taqit uñt’at phunchhäwix lurasi.
Taqit uñt’at phunchhäwix tunka phisqhan uru agosto phaxsit saraqkipanw lurasiraki.
16. Kuna phunchhäwis septiembre phaxsit tunka phisqhan ur saraqkipanx luraspacha.
“Tata Wallatïri” sat phunchhäwiw utjaraki.
17. Khithis “Corocoro markan Ch’uta thuqhux uñstawayi” sas sawïpacha.
Antonio Paredes Candia yatxatiriw ukham sawiyaraki.
18.Jichhürunakax kawki chiqanakan “C’huta” thuqhux thuqhusiraki
Jichhürunakax Chukiyawun ukhamarak yaqha chiqanakanw aka thuqhux laqanchayasiraki.
19. Kunarsas Evo Morales jach’a mallkux Corocoro markar puriwiyi.
Pä waranq kimsa qalq marat kimsa ur marsu phaxsit saraqkipanw Evo Morales Aymax jach’a mallkux purt’awiyaraki.
20. Qawqha qullqs qhuyanak jaktayañatakix Evo Morales jach’a mallkux Corocoro markatak churawiyani.
Qalltañatakix kimsa qalq milluna tular ch'uxña qullqinakaw churañatak utji sasaw qhananchawayarakï.

jueves, 5 de agosto de 2010

SIW SAWINAKA (CUENTOS EN AYMARA)

Por:Elias Reynaldo Ajata Rivera
ROGELIO TATAKURAN MÄ TAWAQ LAYK
ALAXPACHAR SARXATAPA

Khaysa inti jalant tuqun Phuskhallan sat markaw utjatayna. Markachirinakapast yapump uywampw sarnaqasipxirïna. Sapa maraw qhayanx qhasaw phaxsinx mä phunchhaw lurapxiritayna; taqikunas wal sarañapataki, jan pachamamas phiñasiñapataki.
Uka phunchhawinx Rogelio tatakuraw wal jaqinakar kapillarkam mis ist'apxañapatak jawsthapiyarakïna. Jupast khaya markanx wali munat ukhamarak aski yäqat ukhamanwa. Pusi maraw uka chiqanx jakasxarakïna, markachirinakampis jichthaptataxarakïnwa.
Sapa saxra uruw qhathux utjarakïna. Ma urust uka qhathur manq'añanak althapisir sarasinx mä lunqhu jiwa uñnaqt'an Marcelina sat tawaqumpiw uñt'asirakitayna. Pisin jakasirïtap amuyasast misa lurañ utan jupamp irnaqañapatakiw irpxaruwixarakitayna.
Marcelinast wali q'apharakinawa. Alwat sartasisinx jank'akirakiw junt'umamp quqump phayt'arakiritayna. Utanak q'umachthapiñs, isinak t'axsurañs janiw jayrasiñ yatkarakinti. Ukhamatapatx tatakurax Marcelinanak lup'xarakïna, tawaqust kikiparakiw tatakurampiñ munäna. Ukham amuyasisax jamasat, jan khithis yatiñapatak, sarnaqañ qalltapxatayna. Janiw khithis kuns amuykarakinti, tatakuraruy yanapaskch sapxarakinwa.
Mä jayp'ux tatakuran p'iqichirinakapax yaqha markar irnaqir sarañapatakiw mä qillqat puriyanipxarakïna. Uk yatisast wali llakitaw sarxarakitayna. Marcelinast sapakirakiw Phuskhallan markan qhiparxarakïna.
Tawaqust Rogelio tatakuratjam anchja llakitaw sarnaqarakïna. Arumanakast ikiñapan janiw ikthapiñ atkanti. Jaqinakast qhura tuqir, qullunak tuqir jacht'asis sarir uñjapxatayna. Manq'at jan manq'at sarnaqasast wali tukusitaw usuntañar purxarakitayna. Sapa qamasirïtapatx janiw qhithi waytiris, qullt'iris utjkanti. Ukham t'aqh jakasast jiwañaruw purxarakitayna. Jan sarnaqir uñjasast markachirinakax utaparuw sarapxatayna. Qhayar purisast jiwatak waytxapxarakitayna.
Ma arum samarayasast qhipurux p'amp'achiriw pantiyun tuqur kalljaruwixapxarakitayna. Kutt'anisins isinakap apthapisax qhuraruw sarnaqawinakasarjam t'axsurir sarapxarakïna. Taqiniw llakiskañ jakawipat parlapxäna; k'ichxatas k'ichiqasax jan walinakakrak arusxapxarakïna.
Mä arumthapix qullu taypinakat mä jaqiw asnur q'ipinakas khumxatat markar purintasinkarakïna. Utanak uñjasax k'uchirakiw jikxatasïna. Jisa, tatakuraw Phuskhallan markar kutinxäna. Jupax janiw Marcelinan jiwatapx yatkänti. Uka arumax jan Marcelinar jikjatxasax -kawkirurak sarpach- sasaw jiskt'asirakïna.
Khipurux markankir jaqinakar jiskt'irirakiw misturakitayna. Markachirinakax Marcelinan jiwatapxatx yatiyxapxaraqkïnwa. Uk ist'asast Rogelio tatakurax utapar kutt'asinx wal jacharakitayna.
Mä arumax alma imañ chiqar sarasax Marcelinan t'usu ch'akhap apsuniwiyatayna. Uka ch'akhat mä pinkill lurasitayna. Arumanakax uka pinkill phust'asisaw sarnaqarakitayna. Ukham sarnaqkas sarnaqkasax jiwañaruw purirakitayna. Ñanqhanakamp anchanchunakamp jikthaptasaw ukhamar purt'asirakitayna.
Markankirinakax kawkirutix Marcelinar p'amp'achapkan uka pachpa pantiyunarurakiw imantanxapxarakitayna. Janir jiwkasast kunats ukhamar purt'asitayn uks, Marcelinxats jaqinakar yatiyawixarakïnwa, kunattix janiw tatit nayraqatar jan juchanak p'amp'achasis saran munkarakïnti. Phuskhallan markankir jaqinakast juk'amp aka sarnaqawxatx arunakx junt'upiyapxarakïna.
YATICHÄWINAKA:
Janiw munat jaqi masinakasar jaytarpayañati.
Jaya markar sarasax jaqi masinakasatx amtasiniñapuniwa.
Janiw sapak qamañax munañäkiti.
Jaqi jiwkï ukjax janiw anchj llakisiñati, kuna jan walirus purt'asiraksnawa.

MÄ WAJCHA WAWAN SARNAQÄWIPA
Mä Alonzo sat chacha wali jaya Ispañ sutin markan qamasïna. Mä urux quri utj sir ist'asax Pirwa markar jutañ amtatayna. Ukar purxasinx jayjpacharakiw jakasxäna ukampirus janiw qur jikxatkänti. Ukhamipanx ispañul masipan qurip lunthatatayna. Ukampirus khä jaqin maynir irnaqiripax uk uñjasinx patronaparuw achakusitapxat yatiyatayna.
Uk yatisinx Alfonzox anchjpun phiñasirakïna. Khaya yapump uywamp sarnaqasir jaqir mutuyañatakix Wara phuchhapar jamasat irpaqir saratayna. Ukhamanak lurasinsti jan arknaqayasiñatakix lisk'a imill wawamp Qullasuy markasar P'utuqsi uksar k'ithasinitayna.
P'utuqsinkxasax Wara lant Sara yaqha sut, jan khithis nayrir jakawipat yatiñapatak, ucht'arakitayna. Jupanakax uksa tuqin wali sun jakasipxarakïna. Sararusti wawapäkaspas ukham uñjarakitayna; janiw manq'at pist'añas, isit jalstañas jupatak utjkänti. Ukha sum jakäwipax Pirwat lunthatat quripamw utjarakïna.
Puripkan ukjast jisk'a imillax walpun awkinakaplayk llakisirakïna. qhiparust juk'at juk'at Alfonzump jichunuqtawixarakitaynawa. Urunakas, phaxsinakas, maranakas jank'akiw makhipawixarakïna. Jichhax Sarax mä wali suma uñnaqt'an tawaquxarakïnwa. Pachpa jach'a markanxa Cristobal sutin waynaruw uñt'arakitayna. Jupanakax munasiñ qalltasinx mä wawaniñaruw puripxatayna. Jan ukampis khä chachax yaqha parlatanitaynawa. Parlatapast wawanitapxatapat yatisinx jiwayañ ñanqha um Sarar jiwayañatak pachpa waynamp umantayatayna, kunattix akax janiw mä q'axat wawaniñ munkänti. Khayam lurasax akatjamak chhaqtawixapxatayna.
Alfonux Sarar jiwat uñjasax wañpun chuym ch'allxtayasirakitayna, janiw kamachañs atkänti. Ukham uñjasisax jan sum lup'isaw pachpa utapan jaychkatasitayna. Tawaqun asu wawapax sapakiw aka uraqin qhiparxarakïna. Ukatx Jayu Uma markankirinakax khayankir mä utjäwiruw uywañatak apxapxarakitayna, khayan Santiago sutimpiw sutiyapxarakitayna.
Má qawqha maratx asu wawax waynaptawixarakïnwa. Waynuchux janiw khä chiqan walt'askänti, ukatw Q'athawi qhuyan irnaqañatak sarawixatayna. Uksa markanx walja jaqinakaw qamapxäna: ispañulanaka, mit'ayunaka, aljasirinaka, irnaqirinaka, yaqhanakampi.
Iram tuqunx mä, Blanca 16 maran tawaqump panichasit, jilir jaqiw qamasirakïna. Jupax qhuyan irnaqasaw qamir tukutayna. Santiagust Q'athawir purisinst uka chachampiw irnaqaw mayisinx katuqayasitayna. Mä urux utaparuw waynarux khithatayna, ukhamatw Blancar uñt'arakitayna. Urutjam urutjam sarkasax tawaqump munasiñ qalltapxatayna.
Yaqha urux Santiagump Blancampix utankasipkänwa, ukhamaruw tawaqum chachapax akatjamak purnuqanitayna. Kawkinkapkänti ukar mantasinx warmipar waynamp munarasir uñjasax pis chuymt'as achjpun nuwjatayna. Waynast achakuy p'iy mayt'it sasaw jalsuwixarakitayna jan mayamp munat Blancapar uñjañataki.
Santiagox utapar mantasax jank'a jank'akiw juk'amp munat yänakap apxarusiwiyasax markatx sarawïxarakitayna. Jupax janiw tawaqut armt'askänti; wali llakitaw jikxatasïna, jan kun kamacht'añ yatisax wali jiwa suma chapar arunak qillqañ qalltawayatayna. Ukhamatw juk'amp qhiparux uñt'at arawiy tukxarakïna.
Jayja pachatxa khaya chiqanakan Ispañulanaktuq sartasiwiw utjäna. Ch'axwäwinak uñjasax Santiagux sartasirinakaruw mayacht'asitayna. Jupanak taypinkxasasti q'uraw taqit sipans aski sum apnaqañ yatirakïna.
Mä urux aqu aqu taypin q'urawapas apt'asit nuwaskasinx maynir ispañul palla pallaw arcabusapamp jiwayawiyatayna. Masinakapax amayap kalltasax Suma Urqu jach'a qullu kayuruw p'amp'achxapxatayna. Santiagun jiwäwipat qhiparuw ch'axwäwinakax utjaskakïnwa.
YATICHAWI:
Jakäwisan thakhinakap sarnaqañaxa ch'amawa ukhamïpanx nayrar ch'urkhiskañakiwa.

Correo Electrónico:  elias_two7@hotmail.com