martes, 26 de enero de 2016

ALASITA

Elias Reynaldo Ajata Rivera
AYMAR YATIQAÑA

1. QALLTA

Aka qillqatanx Alasitatwa arst’atäni. Aka saräwix aymar markan uñstiriwa, ukatwa yatxatañax munasi. Yaqhip pachax, janiw jiwas pachpax luräwinakasatx yatxatañ yatktanti, yaqha chiqat jutat jaqinakakiw wal saräwisxatx pankanak qillqsusipki. Ukatpï jiwasat qillqañax wakisirakixa.
Qhipha maranakanx, Alasitax juk’ampwa jiltaski, janiw jiwas taypinak lurasxiti, jan uñt’at uraqinakaruw purxi. Ukham saräwis jach’aptir uñjasax, k’usisiñjamapiniwa. Jiwasax kunayman saräwinakasatw yatiñasa, ukatw alasitatx qillqt’ataraki. Aka saräw jan sum uñt’irinakarus, yatiyañwa munaraktan, jupanakax sarnaqäwis amuyapxañapataki.

2. CHINU

Aka chiqanx, Alasitatx kunanakas yatiñ wakisi ukanakxatwa arst’arakiñäni. Ukhamax, mayat mayat uñakipañäni:

2.1. KUNAS ALASIT QHATHUXA

Alasitax aymar markan saräwipawa. Jichha pachax chinuqa phaxsit 24 urunak saraqkipanw lurataraki. Uka phunchhäw amtañatakix, qhathunakaw lurata, ukanx walja alxirinakaw utji. Jupanakax kunayman jisk’a yänak alxapxi (Layme, 2009 11 u.), alasirinakast anchja waljäpxarakiwa. Qhathux niya mä phaxsiw lurasi, chinuqa phaxsit qalltas anata phaxsikama. Aka qhathux maran mä kutikiw Chukiyawunx lurasiraki.
Alasirinakamp alxirinakampi

Ukampirus, Alasit Qhathunx yaqha alxirinakas utjarakiwa: manq’a alxirinaka, junt’üm alxirinaka, anatañanak alxirinaka, luch’itanak alxirinaka, musq’anak alxirinaka, alinak alxirinaka, juk’ampinakampi. Uka pachpa chiqanx, anatayirinakas utjarakiwa; jupanakax kunayman anatt’äwinakwa khayar apapxi, uka chiqanakäm mäkhipirinakax anatt’apxarakiwa. Ukham uñjasax, mama Luz Castillux “Alasitax qhathunakan qhathupawa” sarakiwa (2011, 247 u.).
Yatiri

Chinuqa phaxsit 24 urunak saraqki ukürux, walt’ataniw qhathurux sarapxi. Khayansti jisk’a yänakwa alaqasipxi, sapa mayniw kunxay munapxchi uk alasipxi. Ukatatx, tatakurampiw umamp ch’axch’xatayapxi ukhamarakiw yatirimp Pachamamar luqtayapxi. Yatirix jisk’ä yänak apnuqayañ yati; ukatatx, ch’allxatiwa ukhamarakiw insinsumpis jiq’ikipayi. Alasirinakast taqi chuymarakiw iyawsapxañapa, jan iyawsäwix utjkchi ukaxa, inakirakiw kunas luratäspa.

Yaqhipanakax jan uñt’at jaqinakampiw jisk’a qullqinak turkasiñ yatipxi. Ukax manunaks phuqhapkasp ukham amuyatawa, mayt’asit qullqinaks kutt’ayapkaps ukhama. Masinakampis kullakanakasampis jilanakasampis awk-taykasampis akhamx luraraksnawa.
Plato Paceño (Chukiyaw Manq’a)

Manq’atx janirakiw armasksnati, ukürunakax “Plato Paceño” (Chukiyaw Manq’a) ukaw manq’ata. Uka manq’ax jawasamp ch’uqimp chhuxllump kisump phayatawa. Ch’uqimp jawasamp chhuxllumpix phukhuruw umamp phayaña, kisusti thixitäñapawa. Qhipha maranakanx, aychampirakiw phayañ yatxapxaraki. Sumäñapatakix, llaxwaw utjañapa.    

2.2. KAWKITS SUTIX JUTI

Alasita arux alasiña uka arut jutiriwa (Espejo, j.p., 2 u.). Nayrapachanakax, alxirinakaw alasirinakar “alasita” sapsirïtayna; ukatwa, jichhürunakkamas Alasita arux jakaskaki. Kastill arunx janirakiw jaqukipäwipax utjkiti jan ukasti aymaratakwa mayt’asitaraki. Yaqhip pankanakanx chhalasita arut jutiriw Alasita arux sapxarakiwa.

2.3. KUNATS YÄNAKAX JISK’ANAKAKI

Taqiniw yattanxa, Alasita Qhathunx yänakax jisk’akamakiwa; ukax janiw ina ukhamakïkiti. Uka jisk’a yänakax mä urux jach’aptapxañapatakiw alasitaraki (Fernández, 1995, 97 u.). Utanak alasstan ukaxa, jakäwisan ut jikxatañatakiwa, yaqha yänakast ukas kipkarakiw saräwin saräwinipxi.
          Jisk’a atamirinaka                                    Jisk’a qullqinaka

Niy sisxtanwa, jisk’a yänak jach’ar tukupxañapatakix, iyawsäwiw utjañapa. Jach’a markankirinakas pata pampan jakasirinakas taqi chuymaw iyawsapxañapa. Fernandezax siwa: yaqhip pata pampa markanakanxa jisk’a uywanakw k’ispiñat lurapxi, wawanakaw ukanakamp qariñkam anatapxi, ukatx manq’antxapxiwa, sarakiwa (1995, 98 u.). Uka k’ispiñ uywanakax uywaniñatakirakiwa.

Alasit Qhathun taqi kun jikxatsna (jisk’a utanaka, qullqinaka, uywanaka, k’añaskunaka, isinaka, manq’añanaka, uta lurañ yänaka, t’ant’anaka, laphinaka, yatiyañ laphinaka, jichhak uñstir yänaka ukhama, yaqhanakas utjarakiwa), ukampirus taqpachaw jisk’akamaki. Ukanakax k’ullut, pachachat, ch’ankhanakat, sañsuyas, laphinakat, jak’ut luratäpxiwa. Yaqha arunxa saraksnawa, aka jisk’a yänakax illat uñt’atäpxiwa, jach’aptayir ajayunirakipxiwa.    

2.4. KUNAPACHATPACHS ALASITAX LURASI

Janiw sum akxatx yatiskiti, Alasitax nayra laq’a achachil-awichanakasat jutirïtpawa. Niy sisxtanwa, aka saräwix aymar markankiwa. Ispañankir jaqinakax akar purinipkatayn ukjax, Iqiqur iyawsañax utjapinitpawa. Aymaranakax chika maraw amtapxiritayna, niy jallu pach qalltki ukja (Siles, j.p., 1 u.). Ukürunakax achunakw turkasipxirïtayna, jan kunaninakax qalitanakw apasipxiritayna, ukhamat kunayman yänakampiw utanakapar kutt’apxarakirïtayna.

Ispañankir jaqinakax janiw aka saräwx sum uñjapkataynati, jupanakax “supayan phunchhäwipaw” sasaw sapxirïtayna; ukatw, jan aymaranakarux lurayxapxataynati, ch’amampiw armayañ munapxatayna. Ukampirus, achachil-awichanakasax jamasatw aka saräwx jakayapxarakitayna, ukhamatw jiwasanakax uñt’araktan.

¿Kunjamats chinuqa phaxsinx Alasitax lurasxi? Tupak Katari sartaskäna ukjax, Ispañankir jaqinakax aymaranakaruw jiwarayapxatayna kunattix Chukiyawuruw muyuntir jutapxatayna ukata. Jupanakax jan wali uñjatäpxataynawa, ukatw ukham lurapxatayna. Ispañankir jaqinakax Tupak Katarimpir arkirinakapampir jiwayapkän uk amtañatakiw chinuqa phaxsir aka saräwx jittayapxatayna; uka pachatpachwa, chinuqa phaxsinx amtatäxaraki, sapxiwa.

Qhipha maranakanx, aka phunchhäwix walpin jiltawayxaraki. Janiw Chukiyawu markanaki luratäxiti; Bolivia uraqinx, yaqha chiqanakanw Alasit amtxapxi, thaya uraqins junt’u uraqins utjxiwa. Ukampirus, yaqha chiqanakanx janiw pachpa urunak lurañ yatipkiti jan ukast yaqha phaxsinakanwa lurapxi. Anqa markar sarir aymar masinakasax uka pachparakiw aka saräwisxa ch’iqitatayapxi; Pirwans Argentinans, Brasilans iqiqur iyawsañax utjiwa.

2.5. IQIQU

Jichhürunakax Iqiqurux lik’pacha, sunkhani, walja yänakas q’ipt’ata, aymar isinakani ukhamwa uñt’tan; ukampirus janiw nayrax ukhamäkataynati. Jupax t’una achunakwa q’ipnaqirïtayna; isipax walja saminïnwa, siwa.

     
I q i q u n a k a

Yaqhip yatxatirinakax, “lik’ipinïnwa, p’iqin phuyunakani, lluch’uni, amparanakas jist’arata, q’alanchünwa” sapxiwa. Yaqhanakast “k’umu, jisk’aki, kusisiñ apanirïnwa” sapxarakiwa. Iqiqux wawaniñataki, munasiñ jikxatañatakiw nayrax walïtpa; jichha pachax, aski jakañatakiwa. Iqiqux Wiraxucha Apun wawapawa, ukatwa wali waqaychata, Alasit urunakax juparux wali q’ayacht’atawa.

2.4. SAPA JISK’A YÄNAKAX KUN SAÑS MUNAPXI

Jisk’a yänakax janiw ina ukhamak alatäpkiti. Sapa mayniw iyawsäwimp alasi; taqi chuymaw alastan, saraksnawa. Uka jisk’a yänakax akham amuyunakaniwa:

JISK’A YÄNAKA
KUN  SAÑS  MUNAPXI  UKA
Jisk’a qullqinaka
Qullq utjañapataki, utan taqikun alasiñatak utjañapataki
Jisk’a k’añaskunaka
K’añaskuniñataki
Manq’añ jisk’a wayaqanaka
Utan manq’añanakax jan pist’añapataki, jan manq’at mutuñax utjañapataki
Jisk’a wawanaka
Wila masiniñataki, wawaniñataki
Jisk’a wallpanaka
Warminiñataki, chachax muniriniñapataki
Jisk’a k’ank’anaka
Chachaniñataki, warmix muniriniñapataki
Jamp’atu
Qullq utjañapataki
Jach’a yatiqañ utat mistuñ jisk’a laphi
Yatiqañ tukuyañataki, Jach’a Yatiqañ Utat mistxañataki
Jisk’a utanaka
Uta jikxatañataki, jan jaqin utapan qamxañataki
Uta lurañ jisk’a yänaka
Utachañataki, ut jiksuñataki
Jisk’a uywanaka
Uywaniñataki, uywax mirañapataki

K’ank’anakax warminiñatakiwa

3. TUKUYA

Markas taypinx walja saräwinakaw utjaski, jiwasarux janiw khithis armaykistuti, jichhürunakax uka saräwinakax juk’amp ch’amampiw sarantasipki. Ukhamïpanx, Alasitax markas jach’aptayañatakix wali askiwa kunattix achachilanakasan awichanakasan jakäwipwa uñt’ayapxistu, jiwasax wawanakasaruw uñt’ayarakiñäni. Ukhamatwa, aka saräwix jan chhaqhtkaniti.

Alasit Qhathunx kunayman jisk’a yänakaw alxañatak utji. Jiwasax ukarurakiw taqi iyawsäwisamp alt’asir sartan, ukhamat uka jisk’a yänakax jach’ar tukuñapataki. Ukhamatwa, Iqiqurus yupaycharaktan. Aka lik’i illax janir Ispañankir jaqinakax purinipkäna ukjatpachw utjatayna, ukampirus uka pachanakax jisk’a achunakw q’ipnaqirïtayna, jichhast kunayman yänakwa q’ipnaqxaraki.

Kunjamay munaschi ukhamarjamaw jisk’a yänakax alasitaraki, janiw aliq ukhamak kuns althapksnati. Sapa yänakaw amuyuni; munasiñataki, qullqiniñataki, utaniñataki, yaqhanakampitakiw utjaraki. Wawanakat qalltas chuyman jaqinakkamaw Alasit amtañx yatipxtan, alasiñ yänakax taqinitakiw utjaraki.

PANKANAKA

Castillo, Luz (2011). Alasitas: del deseo individual al intercambio de dones. En Anales de la 25 Reunión Anual de Etnología, aportes a las ciencias sociales (tomo II). (pp. 247-254). La Paz: MUSEF.
Cuentas, Enrique (1984). El “Eqeqo” y las “Alasitas”, manifestaciones de aculturación religiosa. En Boletín de Lima (pp. 65-70). Lima.
Espejo, Patricia (s.f.). Expresiones de fe en el mundo andino: Las Alasitas y el Ekeko. Recuperado el 09 de diciembre de 2014 de http://www.turismoruralbolivia.com/img/AlasitasyEkeko.pdf
Fernández, Gerardo (1995). El banquete aymara. La Paz: HISBOL.
Layme, Felix (2009). Breve diccionario bilingüe aymara/castellano castellano/aymara. La Paz: Universidad Católica Boliviana “San Pablo”.
Siles, Ligia (s.f.). EL Ekeko y la Alasita. Recuperado el 09 de diciembre de 2014 de http://repositorio.flacsoandes.edu.ec/bitstream/10469/3471/5/04.%20Bolivia.%20El%20ekeko%20y%20alasita.%20Ligia%20Siles.pdf
       


Aymar facebookan yatiqañatakix, aka chiqar mantam (PARA APRENDER AYMARA EN FACEBOOK, INGRESE A ESTE ENLACE):

No hay comentarios :